De Dokwerker

Termen, begrippen en gebeurtenissen uit WOII

Op deze pagina probeer ik aan de hand van een aantal begripen, die je waarschijnlijk zult herkennen, de Tweede Wereldoorlog te verduidelijken.

Aas
Een aas is een jachtvlieger die grootse prestaties heeft behaald bij de Duitse luchtmacht, Hans-Ulrich Rudel was de oogappel van Adolf Hitler die voor hem een onderscheiding liet maken die daarna nooit meer iemand ontving.

AAT
Aan- en afvoer van Nederlandse troepen.

Absolutisme en centralisme
Ein Reich - Ein Führer. Hitler schreef het al in 1925 in zijn boek Mein Kampf, alleen één groot Duitsland geleid door één leider met slechts adviesraden om zich heen kan garant staan voor het welzijn van zijn inwoners.

Abspritzten
Gevangen werden vaak vermoord door hen een spuitje met een dodelijk middel toe te dienen. Onder andere Titus Brandsma kwam zo aan zijn einde.

Abwehr
De Duitse geheime dienst tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Abu Ali
Erebijnaam die de Islamitische wereld gunde aan Adolf Hitler.

Accommodatie
Inschikkelijkheid na nieuwe gezagsverhoudingen. Oftewel: de Duitsers kwamen en de Nederlanders pasten zich aan, er werd in veel gevallen geluisterd en opgevolgd wat er van je verwacht werd. Voorbeelden zijn het GVB, de Belastingdienst en de Politie.

Accu
Accu was een verzetsblad dat tijdens de hongerwinter in Amsterdam werd uitgegeven, het had een oplage van 2.500 exemplaren en bestond voornamelijk uit korte berichten die 'accuvonken' werden genoemd.

Achterhuis
Aan de Prinsengracht had Otto Frank zijn bedrijf, via een boekenkast kon je in een achterhuis komen waar hij en zijn vrouw en twee dochters samen met vier anderen ondergedoken zaten. In augustus 1942 werden zij verraden en gedeporteerd. Alleen vader Otto wist de oorlog te overleven.
Sinds 1960 is het achterhuis een museum, het Anne Frank Huis.

Achse
Codenaam voor de Duitse actie die op 8 september 1943 leidde tot de bezetting van Italië

Adlertag
Codenaam voor de luchtaanval op Engeland op 15 september 1940 door de Duitsers.

Afrikakorps
Duitse eenheden in Noord-Afrika.

Afweergeschut
Verdedigingskanonnen op de grond om vijandige toestellen uit de lucht te schieten.

Agent Orange
Prins Bernhard

Agrarisch front
Duits gezinde boerenclub die in 1940 werd opgericht en in 1941 de 'Nederlandse Landstand' ging heten.

Aida
Codenaam voor het Duitse offensief in de zomer van 1942 tegen de Britten in Noord-Afrika.

Akkoord van Washington
Na de oorlog werd er bepaald hoeveel goud er terugging naar de landen die tijdens de bezetting te maken hadden gekregen met goudroof door de Duitsers.

Aktion Reinhardt
Het plan om met alle mogelijke middelen zo snel als mogelijk de vernietiging van alle Joden te bewerkstelligen. De naamgever was de rechterhand van Himmler, SD-chef Reinhardt Heydrich, die opdracht had gegeven om efficiëntere methoden te gebruiken om op grote schaal Joden te vermoorden. Nadat er protesten kwamen vanuit Duitsland zelf besloot Hitler zijn plannen voort te zetten in de kampen in Polen.

Amsterdamse tijd
Tot 16 mei 1940 gold in Nederland de Amsterdamse tijd, die klok liep 40 minuten voor op UTC, dat is vergelijkbaar met wat we nu Greenwich tijd noemen.
De Duitsers voeren de Duitse klok in die een uur voor liep op de Nederlandse. Omdat gelijk de zomertijd werd ingevoerd was het dus van de ene op de andere dag 1.40 minuten later. na de oorlog werd alleen de zomertijd in het najaar teruggezet waardoor we in feite dus de Duitse klok behielden.

Amt
Duits voor afdeling.

Anjerdag
Tijdens de oorlogsjaren werd er in Nederland jaarlijks op 29 juni (de verjaardag van Prins Bernhard) geprotesteerd tegen de Duitse bezetting door een witte anjer te dragen, de lievelingsbloem van de prins. Voor het eerst gebeurde dit in 1940.

Annexatie
De samenvoeging van twee gebieden, dat kunnen dorpen, stede, regio's of landen zijn. Niet per definitie is een annexatie een inlijving, iets wat van één kant komt. In verband met WO2 is er van de kant van nazi-Duitsland wel sprake van een eenzijdige annexatie geweest, inlijving dus.
Zo werd Tsjechië in 1939 bij Duitsland gevoegd.

ANP
Het Algemeen Nederlands Persbureau, dat nog steeds bestaat, verzorgde tijdens de bezetting het nieuws voor de media. Omdat de Duitsers het ANP controleerden was de berichtgeving uiterst subjectief. In de volksmond werd het ANP ook wel 'Adolfs Nieuwste Papegaai' genoemd.

Anschluss
Aansluiting (lees: inlijving) van Oostenrijk bij Duitsland in 1938. Dit was een aanwijzing dat Hitler serieus van plan was werk te maken van een groot Duits Rijk. De geallieerden reageerden niet.

Anti-Kominternpact
Dit op 25 november 1936 door Japan en Duitsland gesloten pact was gericht tegen het Russiche communisme. Hongarije, Spanje en Italië sloten zich reeds voor het uitbreken van de oorlog aan bij het pact.

Antisemitisme
Jodenhaat. Alles wat 'Joods' is haten, vaak gaat dit gepaard met (verbaal) geweld. In de oorlog kwam de haat tegen Joden vooral tot uitdrukking in het verraden van onderduikers.

Antitankhond
Tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikten de Russen honden met explosieven op hun rug die op tanks werden afgestuurd. Uiteraard overleefde de hond deze actie niet.

Antiziganisme (zelfde als porajmos)
Zigeunervervolging.

Anton
Codenaam voor de Duitse annexatie van het zuiden van Frankrijk (Vichy) in 1942.

Arbeidsfront
Nederland kende reeds voor de oorlog vakbonden om op te komen voor de belangen van arbeiders. Deze werden in 1942 allemaal door de Duitsers verboden. Het Nederlands Arbeidsfront kwam ervoor in de plaats met een verplicht lidmaatschap.

Arbeit macht frei
Dit stond boven de ingangen van Duitse concentratiekampen.

Arbeitseinsatz
In alle bezette gebieden werden veel mannen tot 35 jaar opgeroepen om dwangarbeid te verrichten in de werkkampen van de Duitsers.

Ardennenoffensief
Laatste grote Duitse offensief (16 december 1944) met als doel Antwerpen via de Ardennen in te nemen en zo de geallieerden te verstoken van aanvoer via de haven.

Ariër
Het volgens de Duiters superieure Germaanse ras, het woord op zich betekent 'nobele'. Volgens de nazi's waren de Germanen beter dan alle andere volken.

Ariërverklaring (niet-Joodverklaring
Duitse burgers moesten aantonen dat zij echte Ariërs waren door op te geven wie hun voorvaderen waren, dat ging tot vier groot-ouders terug die niet-Joods 'mochten' zijn. Later werden er ook dergelijke verklaringen gevraagd in bezette gebieden. De nazi's wilden niet dat ambtenaren Joods waren.

Arthur Codenaam voor het Duitse plan uit 1941 om de IRA te steunen in hun strijd om Ierland.

Arthur Moeller van den Bruck
Duits schrijver die van 1876 tot 1925 leefde. Hitler was onder de indruk van zijn denkbeelden, maar na een ontmoeting tussen de twee in 1922 liet Arthur zich ontvallen dat hij Adolf zag als een volksmenner met een laag intelligentie quotiënt.
Hitler gebruikte de titel van een boek uit 1923 van de hand van Moeller van den Bruck om de Duitsers een gevoel seperioriteit te geven: Das Dritte Reich.
Arthur Moeller van den Bruck pleegde na een zenuwinzinking op 30 mei 1925 zelfmoord.

Artsenkamer
Vergelijkbaar met de Kultuurkamer. Alle artsen moesten zich aansluiten als zij hun beroep uit wilden bljven oefenen.

Artsenproces
In Neurenberg werden van december 1946 tot en met augustus 1947 23 artsen aangeklaagd voor betrokkenheid bij medische experimenten op gevangenen. Allen verklaarden onschuldig te zijn, zeven van hen werden vrijgesproken, zeven (Wolfram Sievers, Joachim Mrugowsky, Karl Gebhardt, Rudolf Brandt, Waldemar Hoven, Viktor Brack en Karl Brandt) kregen de doodstraf, de rest kreeg minstens tien jaar gevangenisstraf.
Niemand zat uiteindelijk langer dan vijf jaar vast. De doodstraf werd op 2 juni 1948 in Beieren uitgevoerd door de strop.

Artsenverzet
Verzet door artsen was een dilemma voor hen, maar toch deelden ze venijnige speldenprikjes uit aan de bezetter.

Asmogendheden
Duitsland, Italië en Japan werden als agressors bestempeld. Ze werden ook de Axis genoemd.

ATL (Algemeen Toezicht Leden)
Een orgaan van de NSB dat toezag op de zuiverheid en loyaliteit van haar leden.

Atlantikwall
Duitse verdedigingslinie van ruim 2.500 kilometer langs de grens van Noorwegen, Denemarken, Duitsland, Nederland, België en Frankrijk. De Duitsers waren nog het meest beducht op het gevaar van zee. De geallieerden waren in de lucht zeker niet sterker maar een verrassingsaanval zou zeker vanaf zee komen.
De Duitsers bouwden duizenden bunkers langs de kust van Noorwegen tot aan het uiterste puntje van Zuid-Frankrijk. Op het strand en in de duinen werden landmijnen geplaatst.

Atoombom
Raketten met kernkoppen die enorme schade en tienduizenden doden veroorzaakten op 6 (Hiroshima) en 9 (Nagasaki) augustus 1945. Japan gaf zich hierna onvoorwaardelijk over.

Aufseherin
Vrouwelijke bewaakster in een concentratiekamp, zoals Irma Grese.

Aus der Traum
Deze leuze schilderden Duitse soldaten op tanks toen het eind van de oorlog naderde en zij zich beseften dat Duitsland de oorlog zou verliezen.

Auschwitz
Concentratiekamp in Polen. In tegenstelling tot wat veel mensen denken was dit niet het grootste vernietigingkamp van de nazi's.
Birkenau werd Auschwitz II en Monowitz Auschwitz III genoemd. Rondom Auschwitz bestonden er nog zo'n veertig kampen.

Ausrotten
Term die de nazi's gebruikten voor 'uitroeien'.

Aussenkommando
Werkteam dat buiten het concentratiekamp werkte.

Aussenlager
Buitenkamp: een subkamp van een concentratiekamp. Tijdens de oorlog waren er honderden buitenkampen.

Ausweis
Niet hetzelfde als een persoonsbewijs hoewel die verwisseling wel vaak en op zich begrjpelijk wordt gemaakt.
Een Ausweis is een papier waarmee de houder toestemming kan aantonen om op een bepaalde plaats of gedurende een bepaalde tijd ergens aanwezig te zijn.

Auto Auto
Bijnaam voor een Duitse bommenwerper.

Avondklok
Na een bepaald uur mocht men de straat niet meer op. 'Sperrzeit' werd dit ook wel genoemd.

Axis
Duitsland, Italië en Japan werden als agressors bestempeld. Ze werden de Asmogenheden of Axis genoemd.

Babi Yar
Ravijn nabij Kiev waar in 1941 binnen 48 uur 34.000 gevangenen, voornamelijk Joden, werden vermoord door Einsatzgruppe C.

Baileybrug
Een snel te monteren noodbrug, de Engelsman Donald Bailey ontwierp deze, vanaf 1943 werd hij ingezet om rivieren en ravijnen over te kunnen steken. De Duitsers bliezen veel bruggen op om het de geallieerden moeilijk te maken.

Bankier van het verzet
Walraven van Hall wist meer dan 80 miljoen gulden te verduisteren van de door de Duitsers gecontroleerde Nederlandsche Bank onder leiding van de gevreesde NSB'er Rost van Tonningen. Het geld werd gebruikt om het verzet van wapens te voorzien en mensen om te kopen.

Barakken
Houten gebouwen waarin gevangenen in kampen werden ondergrbracht.

Barbarossa
Codenaam voor de Duitse inval in de Sovjetunie op 22 juni 1941. Door de extreem koude winter in Rusland, het taaie Russische leger en een totaal verkeerde inschatting door de Duitse inlichtingendiensten van de omvang van de Russische troepen mislukte de opzet van Hitler.

BBC
De BBC zorgde ervoor dat Radio Oranje uit kon zenden en zodoende Koningin Wilhelmina ook het Nederlandse volk kon toespreken. Maar ook de BBC zelf was populair bij Nederlanders, de Nederlandse radio stond onder controle van de Duitsers, dat vertrouwde men niet. De bijnaam van de BBC was dan ook de Betrouwbare Berichten Centrale.
Ook werden berichten van de BBC opgenomen in het Amsterdamse verzetsblad Accu.

Bureau Bijzondere Opdrachten (BBO)
BBO was een Nederlandse geheime dienst in Londen.

BDM
Afkorting voor 'Bund Deutscher Mãdel', nationaal-socialistische organisatie voor jonge meisjes. Vergelijkbaar met de Hitlerjugend. Het doel was om Duitse meisjes voor te bereiden een perfecte huisvrouw en goede moeder te worden.

"Befehl ist Befehl"
"Wir haben es nicht gewusst"
De verschrikkingen van WOII zijn opgetekend in dagboeken, brieven, foto's, films en tastbare overblijfselen zoals kamp Auschwitz. Was er dan niets dat dit had kunnen voorkomen? Nee. Alleen de dood van Hitler misschien, de aanslag op zijn leven in 1939 had zeer wel mogelijk een andere wending te zien gegeven.
Vaak werd en wordt gezegd dat bevelen er zijn om opgevolgd te worden. Anderen zeggen weer dat ze van niets wisten. In feite spreken deze twee elkaar tegen. Of je wist het niet of je weigerde een bevel. Je kunt achteraf niet zeggen dat je niets van de gruweldaden wist en wat je zelf hebt gedaan rechtpraten met 'bevel is bevel'.

Bemanteling
Joodse ondernemers stelden in hun bedrijven niet-Joden aan als 'schijn' directie in de hoop dat de Duitsers niet door zouden krijgen dat de werkelijke leiding Joods was. Een andere benaming hiervoor is 'schijnarisering'.

Bergen-Belsen
Duits concentratiekamp waar veel Nederlanders zaten die gevangen wereden gehouden om eventueel te ruilen tegen gevangen genomen Duitse militairen.
Anne Frank overleed in dit kamp, begin 1945.

Berghof - Berchtesgaden
Hitlers had een vakantiewoning bij Berchtesgaden in de Beierse Alpen.

Bevolkingsregister
Nederland hield goed bij wie wie was en waar hij of zij woonde, dat kwam de Duitsers goed van pas. Het bevolkingsregister van Amsterdam was voor de bezetter gelijk al een informatiebron van onschatbare waarde.
Tijdens de oorlog bevond het bevolkingsregister zich in een van de zalen van Artis. Een verzetsgroep, (onder wie Gerrit van der Veen) blies het gebouw op, de schade was gering en door loslippigheid werden de twaalf betrokkenen opgepakt en doodgeschoten.

Bevrijding
Op 5 mei vieren wij dat Nederland door de geallieerden werd bevrijd.

Bewariërs
Zo werden de mensen genoemd bij wie Joden spullen hadden ondergebracht voordat ze op transport werden gesteld. Na de oorlog gaven ze nauwelijks iets terug of zeiden dat ze het hadden weggegooid.
De benaming is een woordespeling op Bewaren en Ariërs.

Bezem
De Bezem was een fascistische organisatie die later opging in het Zwarte Front, daarna in het Nationaal Front. In 1941 werd deze beweging verboden door de Duitsers.

Bezet
Als een land zelf niets meer over de politiek, het leger, de politie, wetten en de rechtspraak heeft te zeggen spreken we van een land dat bezet is.

Bezet Brits grondgebied
Het was Hitlers' doel om Engeland te bezetten, dat is niet gelukt. Maar voor de kust van Frankrijk liggen acht kleine Britse eilanden die wel degelijk door de Duitsers waren ingenomen. Het gaat om Guernsey, Jethou, Brecqhou, Lihou, Jersey, Alderney, Herm en Sark, ook wel de Kanaaleilanden genoemd.

Bijltjesdag
Niet zozeer één specifieke dag, maar meer een periode vlak na de oorlog waarin er werd afgerekend met collaborateurs, nsb'ers en landverraders.

Bijzondere rechtspleging
Na de oorlog kwam de zuivering om foute lieden op te sporen en te berechten.

Birkenau
Dit kamp lag drie kilometer van Auschwitz en werd Auschwitz II genoemd. Hier vonden de meeste vergassingen plaats. In totaal kwamen er in Auschwitz 1,1 miljoen mensen aan hun eind.
Monowitz werd Auschwitz III genoemd.

Birma (de Birma spoorlijn)
Birma, of Myanmar zoals het land thans heet, ligt in Zuidoost-Azië. In de laatste drie oorlogsjaren heersten de Japanners over het land en lieten er een spoorlijn aanleggen door gevangenen. Vijftienduizend mensen kwamen om het leven waaronder 3.000 Nederlanders.

Bismarck
Duits slagschip dat tijdens de Tweede Wereldoorlog werd ingezet.
De Britten beweren de Bismarck tot zinken te hebben gebracht, de Duitsers waren zo trots dat ze volhielden het gehavende schip zelf tot zinken te hebben gebracht. Het wrak werd in 1989 gevonden op een diepte van bijna vijf klometer.
Onderzoek wees uit dat de Duitsers gelijk hadden.

Blaue Reiter
Joden die op een lijst stonden onder bescherming van Anton Mussert. Uiteindelijk werd tot iedereen opgepakt.

Blauwzuur
Het gas dat in de Duitse vernietigingskampen werd gebruikt, het was beter bekend onder de naam Zyklon-B.

Blindganger
Bom die wel is afgeworpen, maar niet is afgegaan.

Blitzkrieg
Op 1 september 1939 viel het Duitse leger Polen binnen, dat ging volgens de zogenaamde overrompelingstactiek met de inzet van tanks, vliegtuigen, parachutisten en grondtroepen.

Blitzmâdel
Meisjes die de Wehrmacht moesten ondersteunen. Officieel heette het dat de meisjes koerierswerk moesten doen, in werkelijkheid zorgden zij voor vertier. Van welke aard laat zich raden.

Bloedgroep Norg
Groep Landwachters die zelf mochten berechten. Zij waren extreem gewelddadig en deinsden niet terug voor moord.

Blok 10
Hier voerden Joseph Mengele, kamparts van Auschwitz en zijn assistenten Carl Clauberg (gynaecoloog), Horst Schumann (Blok 10 stond onder zijn leiding, hij castreerde mannen levend en zonder verdoving) en August Hirt (anatoom) medische experimenten uit.
In een huis in Polen werden medische instrumenten teruggevonden waarmee de artsen van Auschwitz experimenten uitvoerden op gevangenen.

Blok 11
Een plek die door de gevangenen van concentratiekamp Auschwitz het meest werd gevreesd. Als je hiernaar werd overgeplaatst stond je een vreselijke martelgang te wachten. Er waren ook stacellen waar gevangenen soms dagenlang zonder eten en drinken moesten doorbrengen. De meesten overleefden dit niet.
In Blok 11 werd het eerste experiment met gas uitgevoerd op een groep Russische gevangenen.

Blut und Boden
Bloed en grond. Hitler gaf hiermee aan dat iedereen die Duits bloed had ook het recht had om op Duitse bodem te leven. Hij rechtvaardigde hieruit ook het uitmoorden van de Joden, die hadden volgens hem geen Duits bloed dus hadden ze ook niets te zoeken op Duitse bodem.

Boerenfront
Boeren waren onzettend belangrijk bij de voedselvoorziening in Nederland, de NSB wilde de boeren verenigen en voor zich winnen. In juli 1941 lukte dat, leider van de boeren Evert J. Roskam, was lid van de NSB en hitste de tienduizenden aanwezige boeren dat er een strijd te winnen was: 'Bolsjewisme of boerenorde'.
Later dat jaar ging de organisatie samen met de Nationale Bond Landbouw en Maatschappij op in de door de Duitsers opgerichte Landstand, waarvan zij Roskam leider maakten. Er was contributie verschuldigd, maar veel boeren weigerden die te betalen waardoor de organisatie al snel ter ziele ging aan interne strijd en corruptie.

Bok en paal
De bok was hoge bank waarover een gevangene in een concentratiekamp werd gelegd en met zijn armen aan elkaar gebonden, vervolgens kreeg hij met een knuppel een aantal slagen.
De paal was een paal waaraan je werd vastgebonden met je armen achter je, de ongelukkige moest dan op een stoel of tafel gaan staan, het touw werd strak naar boven getrokken en vastgezet. Vervolgens werd de tafel of de stoel weggetrokken waardoor je viel en de schouders braken.

Bolsjewisten (Bolsjewieken)
Russische Marxisten naar idee van Lenin die later de Communistische Partij van de Sovjet-Unie zouden vormen. Veel westerse landen waren net zo fel gekant tegen het Bolsjewisme als het Duitsland van Hitler.

Bombe
Een bombe is een machine waarmee Britse wiskundigen tijdens de Tweede Wereldoorlog geheime codes konden kraken. Onder andere de Enigma van de Duitsers werd ermee ontcijferd.

Bonkaart
Hiermee kon men voedsel, brandstof en kleding kopen. Aan alles was een tekort dus gingen de meeste goederen 'op de bon'.

Bontroof
Duitse soldaten aan het oostfront hadden het koud waarop de Duitse bezetter eiste dat iedereen kleding van bont zou inleveren. helaas is nergens goed omschreven hoe dat in zijn werk ging en welke aantallen het betrof.

Bospartizanen
In de hongerwinter van de oorlog waren er meerdere knokploegen actief in de buurt van de Duitse grens. Hun opdracht was om sabotage te plegen zodat de Duitsers afgesneden zouden worden van informatie, brandstof, voesel of andere voor de bezetter van belang zijnde zaken.

Brandaris-brieven
Illegale pamfletten waarin kunstenaars opriepen tot sabotage van het nazibewind door geen lid te worden van de kultuurkamer die vanaf november 1941 verplicht werd voor kunstenaars.

Bruinhemden
Bijnaam voor de SA vanwege hun uniform.

BS
De Binnenlandse Strijdkrachten (BS) bestonden voornamelijk uit splintergroepen die tot het rechtse verzet werden gerekend, dit in tegenstelling tot het linkse verzet dat goed georganiseerd was.

Buchenwald
Vanaf 1937 werd dit grote kamp gebruikt om Duitse tegenstanders op te sluiten maar ook Jehovah's Getuigen, homoseksuelen en criminelen kwamen hier terecht. Later ook Joden en Zigeuners uit bezette landen.
In dit kamp moesten de geïnterneerden hard werken.

Buitencommando's
Barakken, werkplaatsen, die zich rondom concentratiekampen bevonden die ingericht waren door bedrijven die onder andere voor de Duitse oorlogsindustrie werkten. Doel was uiteraard om met goedkoop personeel te kunnen werken.

Bundeswehr (Wehrmacht)
De complete Duitse defensie, dus de Landmacht (Heer), Luchtmacht (Luftwaffe) en Zeemacht (Kriegsmarine.)

Bureau OPK
Commissie die na de oorlog tot taak had ondergedoken kinderen op te sporen en weer te herenigen met hun ouders als die waren teruggekeerd of ze onder te brengen bij een nieuw pleeggezin.

Burgemeester Amsterdam (Voûte)
Op 4 maart 1941 (tijdens de oorlog dus) werd E.J. Voûte benoemd tot eerste burger van Amsterdam. Een van zijn eerste daden was namen van straten en parken veranderen die vernoemd waren naar joden en leden van het Koninklijk huis.
Direct na de oorlog werd dit weer teruggedraaid.

Caen
Franse plaats waar na D-Day meer dan een maand om werd gestreden, na de val van Caen brak het moraal van de Duitsers.

Camp Confidential
Zie ook P.O. Box 1142. Dit was een groot Amerikaans kamp waarin tijdens de Tweede Wereldoorlog getracht werd nazi's over te halen voor de Amerikanen te gaan werken.

Capitulatie
Overgave van een land aan een vreemde mogendheid. Duitsland tekende op 8 mei de volledige overgave. Dat wij in Nederland op 5 mei bevrijdingsdag vieren klopt dus feitelijk gezien niet.

CC
Op 3 juli 1944 werd de Contact-Commissie opgericht die het verzet moest bundelen en plannen moest ontwikkelen voor de na-oorlogse periode. Op 9 mei 1945 werd de naam veranderd in GAC, de 'Groote Advies-Commissie der Illegaliteit' Op 24 juli 1946 werd het GAC opgeheven.

CCCD
De Centrale Crisis Controle Dienst zag toe op economische delicten, zwarte handel werd als strafbaar beschouwd. De dienst werd voor de oorlog (1934) opgericht en bleef twintig jaar bestaan.

Censuur
Toezicht en correctie op alles wat wordt uitgebracht zoals films, boeken, brieven en kranten.

Centralisme en absolutisme
Ein Reich - Ein Führer. Hitler schreef het al in 1925 in zijn boek Mein Kampf, alleen één groot Duitsland geleid door één leider met slechts adviesraden om zich heen kan garant staan voor het welzijn van zijn inwoners.

Codex Alimentarius
Dit manifest is voortgekomen uit de asresten van het Derde Rijk, reeds in 1944 kwamen hooggeplaatst figuren uit de nazi-partij, de politiek, het bankwezen en het bedrijfsleven bijeen om na de oorlog greep te houden op de economie van een aantal landen die in potentie zeer welvarend konden worden.

Clausewitz
Op 20 april was het Hitler duidelijk dat de Russen Berlijn in zouden nemen, hij beviel om alle documenten in de gebouwen van de SS en de Wehrmacht in Berlijn te vernietigen.

Collaborateurs
Nederlanders die de Duitsers hielpen om zo hun eigen situatie te verbeteren. Ze handelden met de nazi's en verraadden ondergedoken Joden tegen betaling of om zelf te worden gespaard.
Naar schatting was vijf procent van de Nederlandse bevolking collaborateur.

Colossus
De eerste computer ter wereld, deze werd gebouwd door de Britten en werd operationeel in 1944 om gecodeerde Duitse berichten op grote schaal te ontvangen en decoderen.

Comfort houses
Bordelen waar troostmeisjes werden vastgehouden en misbruikt door Japanse militairen.

Concentratiekamp
Grote groepen mensen werden hier zonder enige vorm van proces door de nazi's opgesloten. Zie ook:
- doorvoerkampen
- krijgsgevangenenkampen
- vernietigingskampen
- werkkampen
Er waren 1.634 kampen in Europa. DOWNLOAD hier de complete lijst.

Contra Signaal
Het Contra Signaal en het Signalementenblad gaf informatie over landverraders. Zo was er een lijst met namen van verdachte personen, vaak met hun adresgegevens erbij.

CPN
Communistische Partij van Nederland, het linkse verzet was goed georganiseerd, voornamelijk door de Communisten. Door onderlinge strijd viel hen na de oorlog niet de eer ten deel die zij eigenlijk verdienden.

Crossing
Het overzetten van neergestorte Engelse piloten naar Engeland.

Cyanide
Pil of capsule waarmee zelfmoord werd gepleegd, veel nazi's ontkwamen door zelfmoord te plegen aan een proces. Erwin Rommel, Heinrich Himmlere n Hermann Göring namen deze zelfmoordpil. Ook de meeste mensen in de bunker van Hitler pleegden zelfmoord met cyanide.

Cyanosil
De gangbare naam hiervan was Zyklon B, het zenuwgas waarmee Joden in de gaskamers werden vermoord.

D-Day
Op 6 juni 1944 landden geallieerde troepen op de Normandische kust. De 'D' is een militaire aanduiding, onterecht wordt er wel eens 'Decision-Day' van gemaakt.

Dachau
Dachau (bij MÜnchen) was een concentratiekamp dat door de Duitsers in 1933 groots was opgezet, aanvankelijk om politieke gevangenen op te sluiten.
Het heeft twaalf jaar dienst gedaan als strafkamp voor tegenstanders van Hitler en stond model voor latere concentratiekampen. De SS werd hier opgeleid hoe je 'het beste' om kon gaan met gevangenen.
Van de 200.000 gevangenen stierven er 42.000.

Dagboeken, dagelijks leven
Hoe beter kon er voor het nageslacht worden vastgelegd hoe Nederlanders de bezetting ervaarden dan door de ervaringen in een dagboek te schrijven. Verreweg het bekendste dagboek is dat van Anne Frank maar ook Etty Hillesum (medewerkster van de Joodse Raad in Amsterdam en gevangene in Westerbork), Philip Mechanicus (Westerbork), David Koker (Vught) en Abel Herzberg (Bergen-Belsen) schreven dagboeken die na WOII zijn gepubliceerd.

Daimler Benz
Vervaardigde Duits oorlogsmaterieel.

DAK (Deutsches Afrika Korps)
Duitse troepen in Noord-Afrika

DAP
De Deutsche Arbeiterpartei was de voorloper van de NSDAP, de nazi-partij van Hitler.

Davidster (Jodenster)
Een zespuntige ster dat tot Joods-nationalistisch symbool uitgroeide. Gedurende het naziregime werd het dragen van een gele Jodenster ingevoerd om Joden makkelijker te kunnen herkennen.

De Kern
Een wekelijks overleg van verzetsgroepen die zich bezighielden met onderduikers en vervalsingen. In 1944 werd dit overleg geïnitieerd door Walraven van Hall, de bankier van het verzet.

Delta-Centrum
Het Delta-Centrum is de cdenaam voor overleg tussen de OD (ordedienst), LKP (landelijke knokploegen) en RVV (raad voor het verzet) die zijn opgegaan in de Binnenlandse Strijdkrachten met Prins Bernhard als leider.

Denazificatie
Duitse politici en militairen moesten na de oorlog ervan doordrongen worden dat het nazisme kansloos was en zou blijven.
Niet in mindere mate gold dit voor het Duitse volk, wat een onmogelijke taak is gebleken hoewel het merendeel van de Duitsers de oorlog, Hitler en een groot Duitsland verwerpt.
SS officieren werden vaak in gevangenschap in Engeland 'behandeld'.

Deppner-executies
Vernoemd naar Erich Deppner. In de zomer van 1944 werden er onder leiding van Deppner 450 leden van het verzet doodgeschoten in Kamp Vught.

Deportaties
Grote groepen mensen werden gedwongen naar kampen te gaan. Met treinwagons werden met name de Joden massaal afgevoerd naar concentratiekampen.

Derde Rijk
Hitler riep in 1933 het Derde Rijk uit toen hij de macht kreeg van het Duitse volk. Er wordt ook wel gesproken van het Duizendjarige rijk. Het was de opvolger van de Weimar Republiek.
De term komt uit het boek Das Dritte Reich van Arthur Moeller van den Bruck uit 1923. Het eerste rijk was het Heilig Roomse Rijk en het tweede het Duitse Keizerrijk van 1871 tot 1918.

Desertatie
Soldaten die zich onttrokken aan de bevelen van hun meerderen werden desarteurs genoemd en moesten, bij gevangenname, voor de krijgsraad verschijnen. De meesten werden echter bij aantreffen direct doodgeschoten.

Deviezeninstituut
Als men deviezen, zoals buitenlandse waardepapieren, vreemde valuta en effecten, wilde verhandelen diende men toestemming te vragen aan het deviezeninstituut dat gevestigd was aan de Dam 20, het pand van Peek en Cloppenburg..

Dictator
Alleenheerser, iedereen moet zijn ideologie uitdragen.

Diplomatie
Pogingen om via de onderhandelingstafel tot een oplossing te komen.

Distributie
Verdeling van spullen zoals eten in de oorlog. Vaak ging dit op de bon.

Distributiebon
Met dergelijke bonnen kon je iets kopen, benzine of voedsel bijvoorbeeld. In juni 1940 gingen gelijk na het uitbreken van de oorlog brood, koffie en thee op de bon. Gaandeweg de oorlog werd alles schaars en ging er steeds meer op de bon.

Distributie(stam)kaart
Hiermee kon je distributiebonnen krijgen, de kaart was gekoppeld aan de burgerlijke stand, de bonnen stonden niet op naam.

Dodenmarsen
Op het eind van de oorlog dwongen de nazi's gevangenen van concentratiekampen tot zogenaamde dodenmarsen om de sporen van de concentratiekampen uit te wissen. Zij werden naar andere kampen overgebracht, maar ook naar de Oostzee, waar ze de zee in werden gedreven en doodgeschoten.
De Duitsers hoopten zo dat de lichamen nooit gevonden zouden worden. Naar schatting kwamen er een kwart miljoen mensen om het leven tijdens deze marsen.

Dolle dinsdag
Op dinsdag 5 september 1944 ging heel Nederland de straat op, ieder moment zou de bevrijding plaats vinden want de geallieerden waren in amper twee dagen opgetrokken naar Antwerpen en op 14 september werd het zuiden van Nederland bevrijd.
De Britten verrekenden zich echter, met name de slag om Arnhem (deel van Market Garden) duurde te lang waardoor het westen nog ruim een half jaar moest bukken onder de verschrikkingen van de Duitse bezetter.

Doorvoerkamp
In bijvoorbeeld Westerbork werden mensen geinterneerd om van daaruit verder te worden gedeporteerd naar een van de Duitse concentratiekampen.

Doubling Theory
Jean-Pierre Garnier Malet deed onderzoek naar hoe het mogelijk was dat nazi-artsen en bewakers in concentratiekampen zonder gewetenswroeging de meest gruwelijke wreedheden uithaalden. Volgens Malet schakelden de oorlogsmisdadigers hun geweten uit, de normen en waarden die zij voor de oorlog zo gewoon waren lieten zij niet tot hun gedachten toe in de kampen en tijdens de martelingen en experimenten.
Robert Jay Lifton kwam tot nagenoeg dezelfde conclusie, volgens hem is iedereen in staat extreem fanatiek te worden als de omstandigheden dat ook zijn.

Drang nach Osten (omvolking)
In de jaren '30 begon Duitsland met het verplaatsten van grote groepen Duitsers naar andere aangrenzende landen teneinde die landen tot het Groot Duitse Rijk te laten behoren. De plaatselijke bevolking zou zo kunnen worden onderworpen.

Dreimächtepakt
Japan, Duitsland en Italië sluiten een overeenkomst waarin zij beloven elkaar te zullen steunen als de Verenigde Staten een van hen aanvalt.

Vier van Breda
Vier veroordeelde oorlogsmisdadigers werden in de koepelgevangenis van Breda opgesloten, er zat verder niemand, op deze wijze stonden zij symbool voor de gevolgen van daden tegen de menselijkheid.
Er was veel tumult in 1972 toen de regering door liet schemeren in te zullen stemmen met een gratieverzoek. Dat kwam ter sprake toen Willy Lages overleed die al in 1966 om gezondheidsredenen was vrijgelaten uit de koepelgevangenis maar toen nog vijf jaar leefde. De kwestie eindigde met een continuatie van de detentie van de drie van Breda:
Franz Fischer
Ferdinand aus der Fünten
Joseph Kotalla
Kotalla overleed in 1979, tien jaar later werden de overgebleven twee vrijgelaten, maar zij stierven, weliswaar in vrijheid, nog datzelfde jaar (1989.)

Driehoeken
   Roze
      Homoseksuelen moesten in de kampen een roze driehoek zichtbaar op hun kleding dragen.
   Rood
      Politieke tegenstanders zoals Communisten en verzetsstrijders droegen verplicht een rode driehoek.
   Groen
      Deze was om criminelen aan te duiden.
   Paars
      Voor gelovigen die dagelijks bezig waren hun geloof uit te dragen zoals Jehova Getuigen.
   Bruin
      Hiermee werden zigeuners onderscheiden van andere gevangenen.
   Blauw
      Voor emigranten die volgens de nazi's nutteloos voor het Rijk waren.
   Zwart
      A-socialen droegen een zwarte driehoek, hiertoe werden gerekend prostituees, alcoholisten, werk- en dienstweigeraars.

Droppings
Geallieerde vliegtuigen wierpen tijdens de oorlog, pamfletten, wapens en voedsel af, maar ook de paratroupers die de strijd aan gingen met de Duitsers en geheim agenten die achter de Duitse linies met parachutes terecht kwamen werden 'droppings' genoemd.

Duce
Benito Mussolini was de leider van het fascistische Italië. Aanvankelijk waren hij en Hitler bondgenoten, later kregen zij het met elkaar aan de stok. De NSB van Mussert was ingericht naar voorbeeld van de Partito Nazionale Fascista Van Benito Mussolini

Duikadres
Zelfde als onderduikadres.

Duikelaar
Zie onderduikers.

Duivelspact
Duitsers en Russen sloten een pact waarin zij beloofden elkaar niet te zullen aanvallen. Hierdoor kon Hitler ongestoord zijn gang gaan in Polen. In feite was dit pact dus het groene sein voor de nazi's om een oorlog te beginnen.

Duivenbrigade
De Duitsers stelden een speciale eenheid in op het hoofdbureau van politie waar exact werd bijgehouden wie er duiven hield in de stad.

Durchgangslager (doorvoerkamp)
Hier verbleven de gevangenen in afwachting van verdere deportatie.

Dwangarbeid
In alle bezette gebieden werden veel mannen tot 35 jaar, maar ook vrouwen, opgeroepen voor de 'Arbeitseinsatz' in werkkampen van de Duitsers. Naar schatting gaat het om 20 miljoen mensen.

Economisch vrijgestelden
De zogenaamde Rüstungsjuden waren werknemers van fabrieken die van nut waren voor de nazi's omdat ze betrokken waren bij een productieproces in dienst van de Duisters zoals de helft van de werknemers van Hollandia Kattenburg, een bedrijf dat werk- en regenkleding maakte voor de Duitsers.

Eerbescherming (Ehrenschutz)
Directieleden van bedrijven die voor de Duitsers van belang waren werkten vaak mee, dat was in het voordeel van beiden. Toen het einde van de oorlog naderde raakten veel hoge pieten in paniek. Ze werden dan in ruil voor alle kennis en toegang tot het bedrijf en de bedrijfsprocessen in militair uniform van hun land gearresteerd als krijgsgevangene.
Zo konden zij na de oorlog met behoud van eer terugkeren naar hun land, zonder vervolgd te worden.

Eerste front
De Duitsers vochten in het westen tegen Frankrijk en Engeland, in het oosten tegen de Russen (tweede front.)

Eerste Wereldoorlog
Deze duurde van 1914 tot en met 1918, Nederland was neutraal en had weinig last van de oorlog, dit in tegenstelling tot België dat wel onder de voet werd gelopen. De herstelbetalingen die Duitsland vanaf 1918 moest doen waren volgens velen de opmaat tot de Tweede Wereldoorlog omdat Duitsland het geld nawelijks kon opbrengen en er daardoor sociale onrust ontstond.
Hier maakte Adolf Hitler handig gebruik door in te spelen op de onderbuikgevoelens van de Duitse bevolking die zo een nieuwe Duitse oorlog zouden steunen.

Einsatzgruppen
Concentratiekampen bestonden al langer, maar vernietigingskampen nog niet, toen de ovens op volle toeren draaiden hadden elite troepen al een ware slachting aangericht onder Joden in, met name, het oosten van Europa.
Ook communisten, zigeuners en journalisten moesten het vaak ontgelden. Er waren vier van dit soort moordcommanco's die meer dan een miljoen moorden op hun geweten hebben.

Einsatzgruppe C
Dit was een top-elite groep van Hitler die in Rusland tegenstanders van de nazi's uit de weg ruimden. In 1941 slachtten ze binnen 40 uur 33.771 mensen, voornamelijk Joden, af in een vallei vlakbij Kiev (Oekraïne.)

Endlösung (Endziel)
De Duitsers wilden zich ontdoen van de Joden. Omdat ze de gehele Joodse populatie wilden uitroeien kan er gesproken worden van genocide.

Engelandvaarder
Iemand die naar Engeland wist te ontkomen.

Englandspiel
Kat en muis spel tussen de geheime diensten van de Engelsen en de Duitsers. Pas toen dit teveel agenten het leven kostten stopten de Engelsen. Er werden 59 Nederlandse agenten door de Duitsers gepakt, de meesten werden vermoord.

Enigma
Deze versleutelmachine zorgde ervoor dat de Duitsers elkaar berichten in code konden zenden zodat de geallieerden niet wisten wat er ging gebeuren.
De Engelsen braken de code en konden zo toch inspelen op de bewegingen van de Duitsers.

Fascisme
Politiek die gericht is op de centrale leiding van een land, het volk is ondergeschikt aan een extreem sterke vorm van nationalisme.

Fall Blau
In 1942 probeerden de Duitsers het Rode leger definitief te verslaan, de Slag om Leningrad verloren de nazi's en luidde de ineenstorting van het Duitse Rijk in.

Fall Gelb
Codenaam van de Duitsers voor het plan om Nederland, Beligië en Luxemburg binnen te vallen en in te lijfen. Nederlan viel op 15 mei, België en Luxemburg op 28 mei 1940.

Fall Rot
Na Fall Gelb was Frankrijk aan de beurt, de codenaam voor de inval in Frankrijk was Fall Rot. In twintig dagen viel Frankrijk op 25 mei 1940.

Fall Weiss
Dit was het Duitse plan om Polen binnen te vallen en te veroveren. Deze inval in september 1939 was de aanleiding tot de Tweede Wereldoorlog.

Falsificatie Centrale
De FC te Den Haag vervalste stempels en documenten. In november 1943 werd de centrale onderdeel van de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO.)

Fanta
Coca-Cola was ook in Duitsland razend populair, dat zinden de Duitsers maar niets waarop de invoer van het hoofdbestanddeel van Coca-Cola, de siroop, niet meer mogelijk was. De Duitse Coca-Cola producent leidde daarop van het populaire drankje een ander af dat de naam Fanta kreeg.
Een andere versie van het ontstaan van Fanta is dat de ingrediënten niet meer voor handen waren en dat daarom Coca-Cola Duitsland een ander drankje populair wilde maken. Fanta Zou afgeleid zijn van het Duitse wooord 'Fantasie'.

Fat Man
Bijnaam van de kernbom die op 9 augustus 1945 door de Verenigde Staten boven de Japanse stad Nagasaki tot ontploffing werd gebracht. De atoombom op Hiroshima werd Little Boy genoemd (6 augustus 1945.)

Februaristaking
In 1941 protesteerden Amsterdammers tegen de maatregel dat winkels en horeca geen Joden meer toe mochten laten. Het gemeentebestuur protesteerde niet tegen de verwijdering van de Joodse inwoners van de stad die volgde.

Feind
Duits voor vijand.

Fenol
Ook wel hydroxybenzeen, carbolzuur of carbol. Fenol is een verbindingsstof die giftig is bij opname door de mond of de neus. Tijdens de oorlog werden duizenden gevangenen vermoord door fenol te injecteren.

Fietsenvordering
Juli 1942, eerst moesten alle Joden hun fiets bij de Duitsers inleveren maar een week later ook alle niet-Joodse mannen. Ook gingen de Duitsers langs de huizen en vorderden fietsen.

FHQ
Führerhauptquartier, het hoofdkwartier van de Führer.

Flensburgregering
In de nadagen van nazi-Duitsland werd Karl Dõnitz door Adolf Hitler benoemd tot zijn opvolger, die trok zich met een groep SS'ers terug in het uiterste noorden van Duitsland in het plaatsje Flensburg. Hij deed drie weken alsof hij het land bestuurde totdat hij werd opgepakt, berecht en veroordeeld.

Freikorps
Naar voorbeeld van het Franse Vreemdelingelegioen.

Freya
Naar deze godin van de vruchtbaarheid is het eerste Duitse radarsysteem vernoemd dat in de Tweede Wereldoorlog werd gebruikt

Frontzorg
Organisatie van de NSB die contact onderhield tussen Nederland en Nederlanders in Duitse oorlogsdienst.

Führer
Hitler liet zich vanaf 1934 aanspreken met führer, wat in het Duits 'leider' betekent.

Führerbefehl
Bevel van Hitler.

Führerbunker
Hitler liet op diverse plaatsen bunkers bouwen, zelfs ver voor de oorlog een in Amerika. Hij dacht dat als hij de wereld eenmaal veroverd had hij het gezag zou uitoefenen vanuit de Verenigde Staten.
De bekendste is echter de bunker in Berlijn waar Hitler ook gestorven zou zijn op 30 april 1945 door zelfmoord te plegen. Van 16 januari 1945 tot aan zijn dood woonde Adolf Hitler hier.

Führererlass
Wet uit 1943 van Adolf Hitler. Hierin werd bepaald dat iedereen die in Duitse dienst van geweest automatisch Duitser was. Zo konden SS'ers uit bijvoorbeeld Nederland in alle vrijheid in Duitsland leven en sterven.
Europese wetgeving heeft de uitwerking van de wet inmiddels nietig verklaard, Duitsland zelf heeft de wet nooit willen aanpassen.

Führermuseum
Hitler was gek op kunst, hij wilde zelf graag kunstenaar worden, maar daarvoor ontbrak hem het talent. In plaats daarvan liet hij vanaf 1933 geen mogelijkheid ongemoeid om kunst te stelen.
De werken wilde hij bijeen brengen in het Führermuseum, dat ook wel de Linz Kunst Gallerij wordt genoemd, een nimmer gebouwd museum dat in de Oostenrijkse geboorteplaats van Hitler, Linz, moest komen te staan. De opening was gepland voor 30 april 1949, de zestigste verjaardag van Adolf.
Zover kwam het dus uiteraard niet,

Fusilleren, executeren
Doodschieten.

Gaarkeuken
In de gaarkeuken kon je tijdens de hongerwinter zeer eenvoudig, maar goedkoop, eten. De allerarmsten aten gratis.

GAC
Het GAC wordt het 3 juli 1944 opgericht, deze 'Groote Advies-Commissie der Illegaliteit' bestond uit een groot aantal verzetsgroepen die besloten op aandringen van Konigin Wilhelmina zich te verenigen. Het doel was om het rechtse verzet te bundelen, tot op dat moment was het linkse verzet onder leiding van de Communisten beter georganiseerd. Toch was ook het linkse verzet deelnemer.
Tweede doel was om direct na de oorlog grip te houden op de samenleving en plannen te maken voor de toekomst. Tot 9 mei 1945 heette het GAC de Contact-Commissie (CC.) Op 24 juli 1946 werd het GAC opgeheven.

Gaskamers
Joden werden gesommeerd al hun kleren en sieraden af te leggen omdat ze moesten douchen, in werkelijkheid kwamen ze in een ruimte terecht waarvan de deur werd afgesloten en gas in plaats van water uit de douche-koppen kwam.

GC&CS
Een groep codekrakers in Engeland. De afkorting staat voor Government Code and Cipher School.

Geallieerden
Engeland, de Verenigde Staten, Canada en de Sovjet-Unie vormden de voornaamste 'vijanden' van het Duitse regime.

Geheimnistrãger
Gevangenen die in concentratiekampen 'werkten' voor de nazi's werden nauwlettend in de gaten gehouden en uiteindelijk vermoord omdat zij de 'ins and outs' kenden van de werkwijze van de Duitsers.

Gelijkschakeling
Bedrijven, overheisorganen en organisaties dienden het belang van de totalitaire staat te verdedigen en helpen versterken.

General-gouvernement
Het Generaal-gouvernement bestond vanaf 26 oktober 1939 uit de Poolse districten Krakau, Radom, Warschau en Lublin waarin de vernietigingskampen Belzec, Sobibór, Treblinka en Majdanek lagen. Gedurende de Duitse bezetting werden hier in het kader van Aktion Reinhard drie miljoen Joden vermoord.

Genocide
Volkerenmoord, het woord komt van het Griekse woord génos, wat 'ras' betekent en het Latijnse woord caedere, dat staat voor.

Gestapo
'Geheime Staatspolizei'. De geheime dienst die verantwoordelijk was voor de binnenlandse veiligheid in de bezette landen. De Gestapo stond bekend als medogenloos tijdens verhoren.
Vaak waren het afgekeurde militairen die gewond waren geraakt aan het front en daardoor een enorme haat hadden opgebouwd.
De Gestapo viel onder de SIPO.

Getto
Een wijk waar bepaalde bevolkingsroepen verplicht moesten wonen. Bekend is met name het getto van Warschau (Polen) dat met muren en prikkeldraad van de buitenwereld werd afgescheiden.

Gleichschaltung
Met deze 'gelijkschakeling' wilden de nazi's dat alles er overal hetzelfde uit zou zien, naar model van de NSDAP werden andere partijen en verenigingen gevormd. Goed voorbeeld zijn de jeugdbewegingen in het voor-oorlogse Duitsland. Vanaf 1933 moesten die allen lijken op de Hitlerjugend.

Gnadengesuchs
'Genade verzoek', veel veroordeelden deden een verzoek tot amnestie bij Adolf Hitler om de doodstraf te ontkomen, in vrijwel alle gevallen weigerde hij.

Goelag
Russische straf- en werkkampen. Tijdens de oorlog zaten er tegen de vier miljoen mensen in goelags waarvan de helft overleed. Naast Russen zaten er ook veel Polen, Japanners, Balten, Finnen, Duitsers en rond de 4.000 Nederlanders.

Goudclaim
Na de oorlog eistte Nederland compensatie voor het vele goud dat de Duitsers uit de Nederlandsche Bank hadden gestolen.

Goudroof
Tijdens de bezetting roofden de Duitsers bijna 150.000 kilo goud uit de Nederlandsche Bank.

Goums
'Les Goumiers Marocains' waren groepen van 200 Marokkaanse strijders die dienst deden in het Frans leger. De 'Goums' waren zeer heldhaftig en konden vooral in de bergen zeer goed uit de voeten wat goed van pas kwam bij de bevrijding van Italië.
Drie Goums vormden een bataljon, een zogenaamd Tabor. Drie Tabors tesamen stonden onder leiding van een Franse kolonel.

Grebbelinie
Nederlandse verdedigingslinie van het IJsselmeer naar Amersfoort, tot aan de Grebbeberg en over de Waal. Het doel van de Grebbelinie was de Duitsers zo lang mogelijk tegen te houden. Uiteindelijk duurde dit verzet slechts drie dagen.

Grensoverschrijders
Met name de Nederlands-Belgische grens werd vaak overschreden door smokkelaars, onderduikers, zwarthandelaren en piloten. Als ze gepakt werden stuurde de bezetter hen direct naar een van de concentratiekampen, in de meeste gevallen werd er nimmer meer iets van hen vernomen.

Greifkommando
Het Greifkommando was in de laatste dagen van de oorlog in Berlijn actief om verraders op te sporen en te vermoorden.

Groep 2000
De enige verzetsgroep die geleid werd door een vrouw en gedurende vijf jaar kon blijven functioneren door gebruik te maken van nummers in plaats van namen en adressen.

Groep Kees
De militaire spionage/verzetsgroep 'Groep Kees' was opgericht door Kees Dutilh die op 10 maart 1943 werd ontmaskerd door Anton van der Waals.
Kees werd op maandag 24 februari 1944 in het Fort bij Rijnauwen gefusilleerd.

Grossaktion
Duitse term voor razzia, grote groepen Joden werden uit hun huizen gehaald en bijeengebracht op pleinen om via het Muiderpoortstation per trein naar de vernietigingskampen te worden gebracht.

Grossraumpolitik
Toen Hitler begin jaren dertig aan de macht kwam streefde hij naar meer 'ruimte' (Lebensraum) voor de Duitsers, hij liet er geen misverstand over bestaan dat hij over de landsgrenzen zou gaan om dat doel te verwezenlijken.

Grote Drie
Roosevelt, Churchill en Stalin.

Grundstücksverwaltung (Niederlãndische Grundstücksverwaltung, NGV)
Een in 1941 door de Duitsers ingestelde autiriteit waarbij Joden verplicht hun vastgoed moesten registreren, het enige doel van de Duitsers was om zich de panden zo snel mogelijk toe te eigenen.

Gustav-linie
Italiaanse verdedigingslinie in het zuiden van dat land. De 135 kilometer liep van Rome naar de andere kant van het land. De geallieerden probeerden meerdere malen tevergeefs via deze kant richting het noorden te komen.

HA
Hauptamt, hoofdkantoor

Hakenkruis
Hitler voerde symboolpolitiek waarbij ook uiterlijk vertoon belangrijk was. Naast de SS tekens en het Ijzeren kruis werd ook het hakenkruis ingevoerd als symbool voor het nationaal-socialisme. Zie ook 'Swastika'.

Hamsteren
Albert Heijn gebruikt regelmatig deze term voor reclame-campagnes, maar tijdens de oorlog legde men een voorraad eten aan omdat de angst bestond dat alles op de bon zou gaan vanwege de schaarste.

Hausraterfassungsstelle
In 1942 eiste de bezetter een inventarisatie van de inboedels van alle Joodse inwoners. De woningen werden alvorens ze door de firma Puls werden leeggehaald geïnventariseerd nadat de bewoners waren weggevoerd want Puls werd ook niet geheel vertrouwd.

Heen-en-weer kampen
Werkkampen waar men zich 's morgens moest melden en 's avonds weer naar huis mocht. In en rond Amsterdam waren er minstens dertien van dergelijke kampen.

Heer
Het Duitse leger, onderdeel van de Bundesweher.

Heimat
Duitsers zien Duitsland als hun thuisbasis, "bei uns in Der Heimat". In de oorlog werd de term vaak gebruikt als men terug naar de militaire basis ging in Duitsland.

Heinies
Bijnaam die de Amerikanen de Duitsers hadden gegeven.

Heinkels
De Duitsers beschikten over allesvernietigende bommenwerpers, de Heinkel 111 werd ingezet om Rotterdam te bombarderen op dinsdag 14 mei 1940. De volgende dag zou Utrecht aan de beurt zijn maar dat bleef Nederland bespaard omdat het capituleerde.

Hemelvaartsweg
Dit was de rij wachtende voor de gaskamers in de vernietigingskampen. De rij was vier meter breed, de wachtenden waren vaak al helemaal naakt. Meestal stonden ze uren in de rij, ook als het vriezend koud was.
De Duitsers noemden de 'Hemelvaartsweg' de Schlauch of de Himmelweg.

Herdenking
In Nederland herdenken wij op 4 mei de slachtoffers. Dat gebeurt onder andere bij het Nationaal Monument op de Dam en de Waalsdorpervlakte.

Herstelbetalingen
Schadevergoedingen die door Duitsland betaald werden na de twee oorlogen die zij waren begonnen.

Hervestiging
Ander woord voor 'vermoorden'.

Himmel himmel
Dit riepen de Duitsers als er een vijand in zicht was.

HJ, Hitlerjugend
Wie de jeugd heeft bezit de toekomst moet Hitler gedacht hebben toen hij reeds in 1922 de Hitlerjugend oprichtte.
In Nederland had de NSB ook een jeugdafdeling, de Stormjeugd.

Hitlerwet
Wet uit 1943 die regelt dat iedereen die tijdens de oorlog een Duits uniform heeft gedragen automatisch Duitser is en Duitsers worden door het land niet uitgeleverd.
Ook veel Nederlanders konden zo, met een pensioen, het zogenaamde Hitlerpensioen, ongestoord in Duitsland leven.

Hiroshima
Op 6 augustus gooide de VS een atoombom op deze Japanse stad. Pas na de tweede atoombom op Nagasaki, drie dagen later, wilde Japan praten over opgave. Op 15 augustus volgde V-J-Day, de dag waarop de Jappen definitief verslagen waren en zich onvoorwaardelijk hadden overgegeven. Op 2 september zette Keizer Hirohito zijn handtekening.

Hitlergroet
Het gebaar dat nazi's maakten als zij elkaar ontmoetten.

Hollandia Kattenburg
Fabriek in Amsterdam Noord die kleding maakte voor de Duitsers, de helft van het personeel bestond uit Joden die vrijgesteld waren, maar uiteindelijk werden ze nagenoeg allemaal vergast.

Hollandsche Schouwburg
Op de Plantage Middenlaan werden hier vanaf 1942 duizenden Joden samengebracht om vervolgens te worden afgevoerd naar vernietigingskampen. Ook veel kinderen zaten hier, de beheerder van het kamp smokkelde honderden kinderen via een schooltje aan de overkant weg.
De Hollandsche Schouwburg is voor Joden de herdenkingsplaats omdat het symbool staat voor alle families die weggevoerd zijn en niet, zoals het Anne Frankhuis voor één onderduiker.

Holocaust
De systematische uitroeïng van het Joodse volk. Hetzelfde als 'Shoah'.

Holocaust Memorial Day
Jaarlijks wordt in de gehele wereld op de dag dat Auschwitz door de Russen werd bevrijd, 27 januari, de holocaust herdacht.

Hongertochten
Tijdens de hongerwinter gingen mensen urenlang op zoek naar eten buiten de stad. Vaak verkochten de boeren voor veel geld wat eten. Zo kostte een zak aardappelen een gouden trouwring.

Hongerwinter
In 1944 was er nauwelijks iets te eten, de Duitsers hielden zoveel mogelijk voor zichzelf. In januari 2011 sprak ik Fred. Hij herinnert zich nog goed dat zijn moeder 's morgens vertrok om haar trouwring te verkopen om van het geld aardappels te kopen buiten de stad.
Alles ging goed totdat ze 's avonds vlakbij huis in elkaar werd geslagen door Duitsers die haar fiets vertrapten en de aardappels stalen. De haat zit er bij Fred zelf, na zoveel jaren, nog steeds goed in.

Houzee
Begroeting tussen NSB'ers, te vergelijken met 'Heil Hitler'.

ID
Inlichtingendienst

IG Farbenproces
Tijdens de Processen van Neurenbeg werden 23 leidinggevenden van IG Farben gedaagd wegens oorlogsmisdaden, 12 personen werden op 30 juli 1948 veroordeeld, de overige 11 werden wegens gebrek aan bewijs vrijgesproken. Dit (zesde) proces in Neurenberg kreeg de bijnaam IG Farbenproces.

IJzeren Kruis
Hoge Duitse militaire onderscheiding.

Illegale pers
Veel bladen werden door de Duitsers verboden waarop zij ondergronds doken. Maar er verschenen ook veel nieuwe blaadjes die vaak in een zeer beperkte oplage in een kleine regio werden verspreid.

Illegaliteit
De illegaliteit was een verzamelnaam voor alle verzetsbewegingen en -activiteiten die tijdens de Tweede Wereldoorlog actief waren.

Indianen
Zo noemden Duitsers vijandelijke toestellen.

Inkwartieren
Om soldaten en officieren te huisvesten waren de kazernes niet toereikend, daarop werden scholen en andere gebouwen gevorderd.

Interbellum
Het tijdvak tussen twee oorlogen in. In dit verband tussen de Eerste (einde 1918) en de Tweede Wereldoorlog (begin 1939.)

Inundatie
Het onder water zetten van grote stukken land om de vijand te vertragen.

Invasie
Op 10 april 1940 vallen de Duitsers met veel militair machtsvertoon Nederland binnen, dit wordt de invasie van Nederland genoemd.

Ivan of Iwan
Duitse bijnaam voor een soldaat van het Russische leger.

Jabo
Afkorting voor jachtbommenwerper

Jalta
De conferentie die hier op het eind van de oorlog werd gehouden ging voornamelijk over het verdelen van Duitsland. Churchill, Roosevelt en Stalin vergaderden van 4 tot 11 februari 1945. Het eindresultaat was dat de Verenigde Naties werden opgericht (in plaats van de voormalige Volkenbond) en dat de drie landen Berlijn zouden verdelen.
Na de oorlog kreeg dit een verder beslag in de Conferentie van Potsdam. Het eindresultaat was dat Rusland jarenlang Oost-Europa gijzelde.

Jan Hagel
De Nederlandsche Landwacht werd op 12 november 1943 door de Duitsers opgericht met NSB'ers aan het roer, die echter niet onder Mussert, maar onder Rauter vielen.
De bijnaam van deze landwachters kwam voort uit het feit dat ze jachtgeweren kregen van de Duitsers.

Jappenkampen
Een Japans concentratiekamp, veel Nederlanders werden tijdens de Tweede Wereldoorlog opgesloten in deze kampen.
Kijk voor meer informatie op Stichting Vervolgingsslachtoffers Jappenkamp

Jazzverbod
Medio 1941 werd jazz verboden, The Ramblers moesten hun naam veranderen en deden dat ook, zij speelden veel voor de Wehrmacht wat hen na de oorlog op veel hoon kwam te staan.
Jazz werd volgens de nazi's teveel geassocieerd met negers, Engelsen en Amerikanen.

Jerry
Benaming van de Engelsen voor de Duitsers die de Engelsen op hun beurt 'Tommy' noemden.

Jerrycan
Wat we nog steeds kennen als een benzinereservoir was ook in de oorlog bedoeld om benzine mee te nemen voor de voertuigen. De Duitse cans waren praktischer dan de Engelse die ze vervolgens na gingen maken en noemden naar de bijnaam die de Engelsen aan de Duitsers hadden gegeven: Jerry, vandaar dus jerrycan.

Jodenhoek
Tussen het Centraal Station, de Kloveniersburgwal, Waterlooplein, Valkeburgerstraat en Prins Hendrik kade woonden meer dan 25.000 Joden.
Op 6 mei 1941 werden er grote borden geplaatst op 6 mei 1941 waarop "Juden Viertel".

Jodenkerkstraat
Bijnaam voor de Nieuwe Kerkstraat.

Jodenster (Davidsster)
Een zespuntige ster dat tot Joods-nationalistisch symbool uitgroeide. Gedurende het naziregime werd het dragen van een gele Jodenster ingevoerd om Joden makkelijker te herkennen.

Joodsche Weekblad
Het Joodsche Weekblad was een orgaan van de JR, er stond met name in wat de Duitsers graag wilden. Een 'bindmiddel', zoals het genoemd werd, was het zeker niet.

Joodsche Zaken
In de Amsterdamse Nieuwe Doelenstraat 13 zat een politiebureau dat over 'Joodsche Zaken' ging. Het werd na de februaristaking van 1941 door Sybren Tulp opgericht teneinde ondergondse kranten en andere saboteurs en tegenwerkers op te sporen en te elimineren. Ook het opsporen van ondergedoken Joden werd een hoofdtaak van deze post.
In 1943 kreeg Peter Schaap er een belangrijke positie, hij is vermoedelijk betrokken geweest bij het oppakken van meer dan 10.000 Joden. Ans van Dijk was een van zijn hulpjes, deze lesbische Jodin handelde echter uit angst, toch was zij de eniige vrouw die na de oorlog ter dood werd gebracht.

Joodsche Invalide (Joodse)
Tehuis voor Joodse ouderen en invaliden aan de Amsterdam Nieuwe Achtergracht. Op 1 maart 1943 haalden de Duitsers het tehuis leeg en stelden iedereen op transport.

Joodse (Joodsche) Raad
De Duitsers verplichtten de Joden om een raad op te richten zodat er in kaart kon worden gebracht waar de Joden woonden. Het enige doel van de Duitsers was om sneller inzicht te krijgen in wie op transport kon worden gezet.
De Joodse Raad had eerst geen idee van de ware bedoelingen van de nazi's.

Journalistenbesluit
Alle journalisten moeten zich aansluiten bij het Verbond van Nederlandsche Journalisten, Het lidmaatschap is uitgesloten voor Joodse journalisten. Door lid te worden verklaren de journalisten dat zij meewerken met de Duitsers.
Journalisten die geen lid willen worden wordt het werken onmogelijk gemaakt, vaak duiken zij onder.

Juli-complot
De aanslag op Hitler in de zomer van 1944 onder leiding van Von Stauffenberg.

Junglerecht
Als je in een concentratiekamp niet meewerkte aan het begraven van lijken werd je zelf gedood.

Junker
Duitse bommenwerper

Kamikaze
Zelfmoordcommando's door de lucht. Japanners maakten hier veelvuldig gebruik van. Zij lieten hun jagers op geallieerde vliegdekschepen storten.

Kanada Kommando
Vrouwelijke Joodse gevangenen moesten de bagage van nieuw aangekomen gevangenen doorzoeken. alles van waarde werd ingenomen ten behoeven van de SS. Eten mochten de vrouwen houden, ze hadden een eigen barak waar iets betere omstandigheden waren dan in de rest van het kamp. Kanada bestond van begin 1942 tot medio 1943
Er was ook een deel dat Mexico heette, die aldaar.

Kapo
Gevangene in een concentratiekamp die op andere gevangenen moest toezien, in ruil daarvoor kreeg hij meer vrijheden.

Karabijnbrigade
Een onderdeel van de politie dat ingezet werd tijdens (opkomende) rellen. Tegenwoordig heet de Karabijnbrigade de Mobiele Eenheid (ME.) In 1941 ontbond de bezetter de Karabijnbrigade.

Kãseköpfe
Scheldwoord van de Duitsers voor Nederlanders.

Katoenbouillon
Water waarin worst was gekookt.

Katyn
Plaats in Rusland waar in mei 1940 tegen de 25.000 Poolse officieren en academici de dood vonden. Zeer aannemelijk is dat de Russen hiervoor verantwoordelijk waren.

Kazematten
Half ondergrondse bunkers.

KdF
Kraft Durch Freude (kracht door vreugd) was de beloning aan hen die zich uitmuntend toonden qua inzet voor nazi-Duitsland. De eerste auto die voor het volk werd gebouwd heette eveneens de 'KDF', later werd dit de Volkswagen Kever.

Salon Kitty
De SS exploiteerde tijdens de Tweede Wereldoorlog een bordeel in Berlijn (Giesebrechtstrasse 11) dat gebruikt werd voor spionagedoeleinden.
Kitty overleed in 1954 zonder ooit iets te hebben gezegd over Salon Kitty. Veel leverde de afluisterpraktijken in het bordeel overigens niet op.

KK (Kontrolle Kommando)
Bewakers, dit waren zowel Nederlanders als Duitsers. De rangen die men had waren Duits en er werd onderling ook Duits gesproken.

Klaukommando
Nadat Joden uit hun huizen waren gehaald kwamen er Duitse groepen de achtergebleven spullen wegroven, die teams werden 'Klaukommandos' genoemd (Klauen = stelen.)

Klokkenroof
Metaalverordening nr. 79 ging over de verplichting om metalen voorwerpen aan te geven 'ten gunste van het Rijk der Nederlanden'. Hier vielen ook kerkklokken onder.
De gemiddelde klok woog 500 kilo. Die werden naar beneden getakeld, soms werd de toren opgeblazen of gooiden de Duitsers de klokken naar beneden.
Op 27 november 1942 werd in Amsterdam de klok van de Beurs van Berlage geroofd.

Klokkenvordering
De Duitsers vorderden (stalen) de klokken uit meer dan de helft van de Nederlandse kerken. Hedentendage spreken we van 'klokkenroof'.

Knijpkat
Een zaklantaarn zonder batterijen, die waren niet verkrijgbaar in de oorlog. In de zaklantaarn zat een dynamo die je aanstuurde door een knopje in te drukken, dat moest je wel blijven doen want alleen dan deed het lampje het.
De knijpkat maakte een zoemend geluid dat leek op het geluid van een kat, vandaar de benaming.

KNIL (Koninklijk Nederlands Indisch Leger)
Het leger in Nederlands-Indië (thans Indonesië) bestond uit Nederlanders en Indo's. Er hebben rond de 125.000 mannen dienst gedaan.

Koerier
Mannen en vrouwen die boodschappen, wapens en (valse) papieren overbrachten.

Koolmonoxide
Met de uitlaatgassen van vrachtwagens werden de Joden vergast. Deze methode werd toegepast in Chelmno, Belzec, Sobibor en Treblinka. In Auschwitz gebruikten de Duitsers Zyklon-B.

Kopgeld
Een premie die de nazi's betaalden voor iedere Jood die opgepakt kon worden. Op deze wijze bespaarden de Duitsers zich veel moeite. Zeker in de hongerwinter van 1944 was 7,50 gulden een hoop geld.

KP
Knokploegen (KP) werden opgericht om Joden te beschermen en NSB'ers op te jagen. Later werden de KP's ingezet om overvallen te plegen. Een bekende KP was KP-Amsterdam.

Kraut
Engels scheldwoord voor Duitsers.

Krieg
Duits voor 'oorlog'.

Kriegsmarine
Onderdeel van de Duitse Wehrmacht.

Krijgsgevangenkampen
De gevangen genomen geallieerde militairen werden naar strafkampen gebracht waar geen respect bestond voor de status die een gevangen genomen militair behoorde te krijgen. Moorden en martelingen waren aan de orde van de dag.

Kringleider
Functionaris binnen de NSB die de leiding heeft over een plaatselijke of regionale kring, hij krijgt opdrachten van het hoofdkantoor, onder de kringleider vallen direct de groepsleiders.

Kripo
De Duitse misdaadpolitie, samen met de Gestapo viel de Kripo onder de SIPO.

Kristallnacht
Op 9 november 1938 organiseerde Goebbels (minister van propaganda) een zogenaamd spontane volkswoede. Van duizenden winkels werden de ruiten ingegooid en veel synagogen verwoest.
Aansluitend werden er anti-Joodse maatregelen ingevoerd.

Kultuurkamer
Naar voorbeeld van de Duitse Reichskulturkammer verplichtten de nazi's iedere kunstenaar lid te worden van de Kultuurkamer. Zonder dit lidmaatschap was het niet geoorloofd te schrijven, op te treden voor publiek, muziek te maken of kunst te produceren. De Duitse bezetter had hiermee tot doel de kunst onderdeel en dus verlengstuk van het nationaal-socialisme te maken.

Kunstroof
Tijdens de oorlog haalden de nazi's huizen leeg van mensen die op transport waren gezet en waarvan ze wisten dat ze toch nooit meer terug zouden komen. Het ging ze met name om geld, juwelen en kunst. Naar verluidt hangen er vandaag de dag nog heel wat schilderijen aan Duitse wanden.

KZ (Konzentrationslager)
Duits voor concentratiekamp

Lager
Duits voor kamp (Konzentrationslager, KZ)

Landstorm Nederland
In Nederland gelegerde eenheid van de Waffen-SS, bestaande uit Nederlandse vrijwilligers.

Landstand
Boeren waren onzettend belangrijk bij de voedselvoorziening in Nederland, de NSB wilde de boeren verenigen en voor zich winnen. In juli 1941 lukte dat, leider van de boeren E.J. Roskam, was lid van de NSB en hitste de tienduizenden aanwezige boeren dat er een strijd te winnen was: 'Bolsjewisme of boerenorde'.
Later dat jaar ging de Boerenorde samen met de Nationale Bond Landbouw en Maatschappij op in de door de Duitsers opgerichte Landstand, waarvan zij Roskam leider maakten. Er was contributie verschuldigd, maar veel boeren weigerden die te betalen waardoor de organisatie al snel ter ziele ging aan interne strijd en corruptie.

Landwacht
De Nederlandsche Landwacht werd op 12 november 1943 door de Duitsers opgericht met NSB'ers aan het roer, die echter niet onder Mussert maar onder Rauter vielen.
De bijnaam van deze landwachters was Jan Hagel omdat ze jachtgeweren kregen van de Duitsers. In de provincie maakten zij jacht op Joden en stalen voedsel.

Lebensraum
Toen Hitler in 1933 aan de macht kwam wilde hij meer levensruimte voor iedere Duitser, dat wilde hij bereiken door een groot Duits rijk te stichten. Dit streven kwam bekend te staan onder de term Grossraumpolitik.

Leichenkommando
Groep gevangenen die verantwoordelijk waren voor het wegwerken van lijken. Zij waren de laatsten die vermoord werden want zij wisten teveel.

Liberty Steak
De Amerikanen noemden de hamburger tijdens de Tweede Wereldoorlog een 'Liberty Steak' om asociatie met de Duitse stad Hamburg te voorkomen.

Liese-Aktion
De nazi Liese was verantwoordelijk voor het werven van Nederlandse mannen voor de Duitse arbeidsinzet.

Lijwacht Mussert
Dienst om NSB-leider Anton Mussert te beveiligen, de groep bestond uit 70 leden die door de Duitsers werden bewapend en betaald.

Line-crosser
Personen die aan het eind van de oorlog een verbinding hadden opgezet tussen bevrijd en bezet Nederland waarlangs mensen, goederen, informatie en medicijnen werden gesmokkeld.

Liquideren
Uit de weg ruimen.

Liro
Lippmann, Rosenthal & Co., een Joodse bank die te boek is komen te staan als 'roofbank' of 'nazibank'. Deze bank werd als enige door de Duitsers getolereerd, alle Joodse Amsterdammers waren verplicht hun geld en waardepapieren hier onder te brengen.

Little Boy
Bijnaam van de kernbom die op 6 augustus 1945 boven de Japanse stad Hiroshima tot ontploffing werd gebracht. De atoombom van 9 augustus 1945 op Nagasaki was zwaarder en kreeg de bijnaam Fat Man.

LKP
Landelijke Knokploegen. De LKP's pleegden overvallen op distributiediensten en bevolkingsregisters en pleegden sabotage.

LO
Landelijke organisatie voor hulp aan Onderduikers.

Lokadres
Aan Joden werd er voor veel geld een onderduikadres aangeboden, als ze er eenmaal in zaten verraadde de verhuurder hen aan de Duitsers.
Ans van Dijk was zo iemand, zij had in de Kerkstraat op nummer 225 een lokadres.

London Cage
Tijdens en na de oorlog stond er in Londen in de Kensington Palace Gardens een gevangenis waar veel gevangenen gemarteld werden met uithongering, uit de slaap houden, ontoelaatbare verhoortechnieken en elektrische schokken.
De Engelsen hebben de aantijgingen altijd ontkent.

Loyaliteitsverklaring
Studenten dienden deze verklaring te ondertekenen, zij gaven daarmee aan geen acties tegen de Duitsers te zullen ondernemen.

Luftwaffe
De Duitse luchtmacht. De Duitsers zelf gebruikten het woord echter in veel bredere zin. Als de geallieerden kwamen om een Duitse stad te bombarderen werd er 'Luftwaffe' geroepen.
In 1935 liet Hitler door Göring de Wehrmacht opbouwen, iets wat internationaal moeilijk lag omdat Duitsland als agressor in de Eerste Wereldoorlog zich niet mocht herbewapenen. In vijf jaar tijd stond er een modern oorlogsapparaat waarvan de Luftwaffe een zeer belangrijk en gevreesd onderdeel was.

M-Aktion (Möbel-Aktion)
De meubels van weggevoerde Joden worden uit de huizen gehaald, dit is een belangrijke aanwijzing dat alle Duitsers konden weten wat er met de Joden gebeurde, immers, ze wisten dat ze hun meubels niet meer nodig hadden dus haalden ze de woningen leeg.
Van 29.000 joodse huishoudens in Amsterdam zijn de woningen leeggehaald.

Maaslinie
Nederlandse verdedigingslinie in Limburg met als doel de Duitsers zo lang mogelijk te vertragen.

Madagaskarplan
Hitler vatte het plan op om Joden massaal naar Madagaskar te deporteren. Madagaskar is een eiland voor de kust van Zuid-Afrika, in die tijd in bezit van Frankrijk. De Duitsers lieten dit plan uiteindelijk varen omdat ze bang waren voor de Britse vloot en de logistieke problemen.

Maginotlinie
Twee Franse verdedigingslinies, een in het Noorden langs de grens met België, Luxemburg en Duitsland en een in het zuiden langs de grens met Italië.

Majdanek
Vernietigingskamp in Polen.

Market Garden
Operatie van de geallieerden in september 1944 na de snelle opmars in Frankrijk en Zuid-België Er vond een massale luchtlanding (Market) en een grootschalig grondoffensief vanuit België (Garden) plaats. Door verraad van een Nederlander en onhandigheid van de Engelsen (Montgomery) mislukte deze operatie waardoor de oorlog acht maanden langer duurde terwijl het zuiden al bevrijd was.

MARVA
De oprichting van de Marine Vrouwen Afdeling (MARVA) is op 31 oktober 1944 een feit, het tekort aan mankracht is het voornaamste argument.

Marx-Lenin-Luxemburg-front (MLL-front)
Verzetsgroep onder leiding van Henk Sneevliet.

Mauthausen
Oostenrijks strafkamp in een steengroeve waar zeer zwaar werk verricht moest worden. Velen overleefden dit kamp niet.
Zo'n 400 Joden werden in Amsterdam na de Februaristaking van 1941 naar Mauthausen gedeporteerd en kwamen nooit meer terug. De eerste overlijdensberichten verschenen nog diezelfde week.

Mauthausen proces
Van de 69 Medewerkers van concentratiekamp Mauthausen werden er tijdens twee processen in Dachau 65 ter dood veroordeeld, slechts één persoon werd vrijgesproken.
Van 9 ter dood veroordeelden werd de straf omgezet in levenslang, 4 kregen direct levenslang, 2 een korte straf.

Mauthausen razzia
Bij zeven grote razzia's werden 700 Joodse mannen opgepakt en afgevoerd naar, voornamelijk, Mauthausen in Oostenrijk. De eerste was op 22 februari, de tweede op 23 februari, de derde op 11 juni 1942. Iedere dag kwamen er overlijdensberichten uit Mauthausen binnen bij familieleden.
Op 13 en 14 september 1942 werd er een vierde en vijfde razzia gehouden in Enschede, op 8 en 9 oktober twee in Gelderland. Ook degenen die hierbij waren opgepakt werden naar Mauthausen gedeporteerd en ook hun families kregen al snel te horen dat hun geliefden in Mauthausen waren overleden.
Een dermate hoog sterftecijfer onder jonge mannen, voornamelijk van Joodse afkomst, was te hoog om aan te duiden als 'een natuurlijke dood'. Toch werd er met deze informatie niets gedaan.

Maybach
Duitse fabriek die de motoren ontwikkelde voor Duitse tanks. Tegenwoordig kennen we de Mercedes Maybach die refereert aan de superieuriteit van de Duitse motoren.

Mein Kampf
Boek dat Adolf Hitler in de beginjaren twintig schreef, hierin was te lezen hoe hij een zuiver Duits ras voor ogen had. Zijn latere beleid was gebaseerd op dit boek dat jarenlang na de oorlog verboden is geweest.

Messerschmitt
Deze Duitse jachtvliegtuigen waren superieur in de oorlog en brachten bij beslissende slagen de nazi's de overwinning.
Het toestel was vernoemd naar Wilhelm Messerschmitt, de ontwerper en producent van deze vliegtuigen. Hij stierf in 1978.

Weetje
Messerschmitt was een begenadigd vliegtuigbouwer. Na de oorlog werd hem dat verboden maar zijn talent kon hij later voor Egypte, Spanje en zelfs de NAVO alsnog benutten. Hij heeft slechts twee jaar in de gevangenis gezeten voor zijn aandeel in de oorlog.
Ter vergelijking: de Nederlandse radiocommentator Max Blokzijl hield radiopraatjes die zo pro-Duits waren dat ze vooraf niet gecensureerd werden. Na de oorlog werd hij als eerste ter dood veroordeeld en geëxecuteerd.

Mexico
Een deel van concentratiekamp Auschwitz, tussen juni 1943 en oktober 1944, waar de omstandigheden het ergst van het hele kamp waren. Het was bedoeld voor 60.000 gevangenen, maar dit deel kwam nooit helemaal af, er verbleven naar schatting 10.000 mensen, voornamelijk Hongaarse Joodse vrouwen
Er was ook een deel dat Kanada heette, zie aldaar.

Mobilisatie
In 1939 worden er ongeveer 50.000 Nederlandse reservisten (oud-militairen die paraat moeten blijven voor noodgevallen) opgeroepen, in totaliteit bestaat het Nederlandse leger dan uit 300.000 mensen.

Mof
Scheldnaam van Nederlanders voor de Duitsers.

Moffenmeiden - moffenhoeren
Duizenden vrouwen hielden er een Duitse soldaat als vriendje op na, in veel gevallen leek het om echte liefde te gaan, of het 'beschermende' karakter van een Duitser als vriendje een rol speelde zullen we nooit weten.
Na de bevrijding werden de moffenmeiden kaal geschoren als vergelding dat ze tijdens de oorlog met de vijand sliepen. Uit deze relaties zijn naar schatting tienduizend kinderen geboren. De meesten groeiden op zonder vader, want slechts een klein aantal Duitse militairen trouwde na de oorlog met hun Nederlandse vriendinnetje.
De moffenmeiden, of moffenmeisjes, werden ook wel moffenhoeren genoemd. Toch was er een verschil, moffenmeiden werd de vriendschap zwaarder aangerekend omdat de 'echte' moffenhoeren veel wisselende contacten hadden en het alleen om het geld te doen was. Geschat wordt dat 60 tot 100.000 vrouwen een verhouding hebben gehad met een Duitser.
Monika Diederichs schreef meerdere boeken over de moffenmeiden, zij is zelf het kind van zo'n relatie.

Molotov (Vjatsjeslav)
Deze Russische minister van Buitenlandse zaken sloot op 24 augustsus 1939 met de Duitse officier Von Ribbentrop een verdrag waarin de beide landen beloofden elkaar niet aan te zullen vallen. Voor Adolf Hilter was dit van belang omdat hij zo voorkwam dat er een west- en oostfront zou ontstaan als hij eerst Polen en later Nederland, België en Frankrijk zou binnenvallen.
De molotov-cocktal (brandbom) is naar hem vernoemd door de Finnen die zo hun verzet tegen de Russen toonden in de winteroorlog van 1941 toen Vjatsjeslav Molotov minister was.

Monowitz
Auschwitz III was een werkkamp maar in feite het hoofdkamp omdat dit het nieuwste kamp was en tevens het grootste. Er waren kantoren, onder andere voor een aantal Duitse bedrijven die graag gebruik maakten van de goedkope arbeidskrachten.

Monster en Ratte
Duitse supertanks (de P. 1000, de Ratte en de P. 1500, het Monster) die echter nooit gebouwd werden.

Monsterverbond
Het Duits-Russich niet aanvalsverdrag dat ook bekend staat als Duivelspact. Een verbond tussen twee partijen die van oorsprong een hekel aan elkaar hebben.

Muselmann (muzelman)
Een gevangene in een concentratiekamp die door uitputting, dorst en honger tot niets meer in staat was, ook wel een wandelende dode genoemd. Het is ook de Duitse benaming voor een Moslim. Waarom de twee betekenissen door elkaar heen lopen is niet met zekerheid te zeggen.

Mussert Garde
Elite eenheid rondom NSB leider Anton Mussert, de leden waren ex-WA'ers die teleurgesteld waren dat Colijn de WA van Mussert had verboden.

Mussert-Joden
Mussert had Joodse vrienden, die wilde hij beschermen, evenals een aantal vooraanstaande Joden. Mussert dacht er wellicht later zijn voordeel mee te kunnen doen. Ze werden aanvankelijk ondergebracht in luxe huizen in het oosten van het land, maar later alsnog naar een kamp gedeporteerd.

Muurkrant
Panfletten die 's nachts werden opgehangen in de straten om het volk te informeren over Duitse acties.

Muziekroof
Op 15 september 1940 werd door de Duitsers het kantoor Sonderstab Musik geopend aan de Prinsengracht 796 met als doel zoveel mogelijk muziek in te nemen.

Nacht-und-Nebel-Erlass
Angst aanjagen was een van de middelen die de nazi's gebruikten. Aan het eind van de zomer van 1941 pakten de Duitsers lukraak mensen op die verdacht werden van mogelijke verzetsdaden, maar wat op dat moment (nog) niet bewezen kon worden. Zij werden tewerkgesteld in Duitse kampen maar kwamen nooit terug.

Nacht van de lange messen
In het weekend van 30 juni en 1 juli 1934 ruimt Hitler in één keer al zijn politieke tegenstanders uit de weg, alsmede SA-leider Ernst Röhm die vaak inging tegen de instructies van Hitler.
Boerenzoon Heinrich Himmler mocht de klus klaren, deze SS baas liet de gehele SA top oppakken en ombrengen.

Nagasaki
Op 6 augustus gooide de VS een atoombom op de Japanse stad Hiroshima. Pas na de atoombom op Nagasaki, drie dagen later, wilde Japan praten over opgave. Op 15 augustus volgde V-J-Day, de dag waarop de Jappen definitief verslagen waren. Op 2 september zette Keizer Hirohito zijn handtekening onder de capitulatie-akte.

Namenmonument
Holocaust Namenmonument aan de Weesperstraat te Amsterdam.

Nationaal Front
Een fascistische organisatie die in Nederland aanvankelijk actief was van onder de naam Zwart Front, van 1934 tot 1941. In 1940 werd de naam veranderd, maar de Duitsers verboden de organisatie een jaar later.

Nationaal Steunfonds (NSF)
Wally van Hall wist miljoenen vrij te maken voor het verzet waarmee spullen gekocht konden worden, maar waarmee ook omgekocht werd en mensen betaald om diensten te verlenen.

Nationaal-socialisme
Het streven naar een totalitaire staat met één leider zonder inspraak van het volk.

Navajo
De meeste Indianen in Amerika spreken Navajo, deze taal is zo gecompliceerd dat het Amerikaanse leger Navajo Indianen inzette om gecodeerde berichten over de oorlog met Japan op te stellen. De Japanners hebben de code nimmer kunnen kraken.

Nazi
Duitse afkorting van 'nationaalsocialist', de gedachte dat Duitsers beter waren dan anderen lag ten grondslag aan deze beweging.

Naziplunder
Het roven door de nazi's van kunst uit de bezette gebieden.

NBS
De Binnenlandse Strijdkrachten (BS) heetten officieel de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten, omdat de afkorting daarvan (NBS) teveel leek op die van de NSB werd al snel de 'N' achterwege gelaten.

Nederlandse Landstand
Duits gezinde boerenclub die in 1940 werd opgericht als het Agrarisch front, een boerenbeweging van de NSB.

Nederlandsche Unie
Politieke groepering die vlak na het uitbreken van de oorlog werd opgericht en nagenoeg hetzelfde nastreefde als de NSB, maar dan zonder anti-semitische bedoelingen. De beweging groeide zeer snel, maar werd door de Duitsers verboden omdat de Unie zich niet volledig aan hen wilde confirmeren.
De oprichters Linthorst Homan, Einthoven en de Quay werden na de oorlog geen strobreed in de weg gelegd om politiek carriére te maken.

Negationisme
Het ontkennen van de holocaust is negationisme, het ontkennen of minimaliseren van een historische gebeurtenis.

Nenasu
Uitgever van de NSB, opgericht in 1934. Onder andere 'Volk en Vaderland', brachten zij uit.

Nero
In de laatste dagen voor zijn val en dood gaf Hitler het bevel om de gehele Duitse infrastructuur zoveel mogelijk te vernietigen. Dit plan kreeg de codenaam NERO.

Nesjomme
'Van Joodse afkomst', maar in bredere zin wordt ook wel gezegd dat je 'nesjomme' hebt als je ziel en zaligheid betrokken is bij het Jodendom.
Het Joods Hospice Immanuel aan de Amsterdamse Amstelveenseweg geeft een mooie omschrijving als ze het hebben over 'zorg met nesjomme', een Jiddisch woord dat letterlijk 'ziel' betekent en omschreven kan worden met woorden als betrokkenheid, warmte, empathie en joodse gein. Kortom: een warme, veilige sfeer wordt gegarandeerd door de liefdevolle toewijding van allen die er werken, professioneel of als vrijwilliger. Iedereen heeft het hart op de goede plaats!

Neurenberg
In deze Duitse plaats werden na de oorlog veel processen tegen oorlogsmisdadigers gevoerd.

Neurenberger Wetten
De rassenwetten van Neurenberg waren anti-Joodse wetten uit 1935 om Joden rechten te ontzeggen.

Neutraliteit
Tijdens de Eerste Wereloorlog was Nederland neutraal terwijl bijvoorbeeld België onder de voet werd gelopen. Ook tijdens de Tweede Wereldoorlog wilde Nederland neutraal blijven in de hoop weer gespaard te worden, dat liep anders.

NGE
Niet Gesprongen Explosieven = blindganger.

Niet-aanvalsverdrag
Duitsland was misschien niet aan de inval in Polen begonnen als Joachim von Ribbentrop niet namens Hitler een pact had kunnen sluiten met de Russen dat die zich afzijdig zouden houden.
Het Duits-Russich pact van 24 augustus 1939 staat ook bekend als Monsterverbond of Duivelspact.

Niet-Joodverklaring (Ariërverklaring)
Niet alleen Duitse burgers moesten aantonen dat zij echte Ariërs waren door op te geven wie hun voorvaderen waren, ook in de bezette gebieden werden zulke verklaringen verlangd.
De nazi's wilden niet dat ambtenaren Joods waren.

Nieuwe Orde
De nieuwe staatsinrichting van Europa op basis van het nationaalsocialisme van Adolf Hitler. De nadruk zou moeten komen te liggen op een indeling naar ras waarbij er gene verschil zou mogen bestaan tussen arm en rijk.

Nivellering
De beste manier om te duiden wat ik bedoel is: 'iedereen een beetje slachtoffer, iedereen een beetje dader'. Vaak gebeurt dit door nabestaanden die de daden van een familielid of geliefde buiten de context van de oorlog plaatsen.
Het is vaak geen bewust bagatelliseren, maar als men een column, essay of boek schrijft kan het plaasen van het woord 'fout' tussen aanhalingstekens onnodig grievend overkomen.

NKVD
De Russische geheime Dienst. Voor het eerst deden zij van zich spreken toen 20.000 Poolse militairen, waaronder veel officieren, bij Katyn in Polen door hen werden afgeslacht.

Noodgeld
Direct na de bezetting spaarden de mensen hun kleingeld omdat het van zilver was gemaakt en men dacht dat het zijn waarde zou houden. Daarop lieten de Duitsers de munten namaken met als grondstof het veel goedkopere zink.

Noord-Afrikaanse Veldtocht
Dit was de strijd van 1940 tot en met 13 mei 1943 tussen plaatselijke veldheren samen met de geallieerden tegen Duitsland en Italië in Noord-Afrika tijdens de Tweede Wereldoorlog.

NRK - DRK - IRK
Respectievelijk het Nederlandse, Duitse en Internationale Rode Kruis, formeel is het het ICRK, Het Internationaal Comité Rode Kruis.

NSB
Het Nederlands nationaalsocialisme werd naar voorbeeld van de Duitse NSDAP vorm gegeven in deze door Anton Mussert geleide beweging.

NSDAP
De politieke tak van het nazibewind. Onder Hitler groeide de partij uit tot de grootste van Duitsland. In 1933 kreeg hij tijdens de verkiezingen bijna de helft van de stemmen omdat de Duitsers ontevreden waren over de economische crisis die voor een groot deel verweten werd aan Joden en Communisten.
Niet te verwarren dus met de SDAP, de latere PvdA.

N.S.F.
Nationaal Steun Fonds. Bank voor het verzet. Opgericht door de Amsterdammer Walraven van Hall.

NSKK
Een vrij onbekend onderdeel van de Duitse NSDAP, de politieke beweging van Hitler. In alle bezette gebieden had de NSKK een afdeling. Die in Nederland had tienduizend, voornamelijk Nederlandse, leden.

NSNAP
De in 1931 opgerichte Nationaal Socialistische Nederlandsche Arbeiders Partij was de voorloper van de NSB. Door onenigheid binnen de eigen gelederen splitsten drie leiders (Ernst Herman van Rappard, Bertus Smit en Albert de Joode) zich af en begonnen een eigen beweging die zij eveneens de NSNAP noemden. Eind 1941 verboden de Duitsers de drie splinterpartijen waarna zij allen eensgezind optrokken binnen de NSB.
Aanvankelijk was de NSNAP een reatie op de NSB die twee dagen eerder dan de NSNAP, namelijk op 14 december 1931, werd opgericht.

NVM
De Nederlandse Volksmilitie was een communistische verzetsgroep uit Den Haag. Omdat niet bekend is wie er lid van is geweest en waarmee de groep zich bezighield is er weinig bekend over de NVM. Later kwam mij wel teroren dat ene Bernard Luza de leider was en dat hij en zijn groep was verraden.

Oberkommando
Opperbevel van een krijgsmachtonderdeel.
Oberkommando des Heeres – Opperbevel van de landmacht. Oberkommando der Kriegsmarine – Opperbevel van de marine. Oberkommando der Luftwaffe – Opperbevel van de luchtmacht.

OD (ordedienst)
Ex-militairen die door de Duitsers waren vrijgelaten vormden de Ordedienst, omdat zij hoopten dat de oorlog kort zou duren was hun aanvankelijke doel om een dreigende chaos bij de bevrijding te voorkomen. Omdat de Duitsers langer stand hielden kreeg de OD meer en meer het karakter van een militante verzetsgroep.

Odessa
Na de oorlog zorgden oud-SS'ers voor elkaar in landen buiten Europa, deze organisatie heette Odessa, maar lang is ontkend dat er sprake was van een goed georganiseerde groep oud-nazi's. Toch kregen minstens 8.000 oud SS'ers hulp van 'Odessa' en 'Stille Hilfe'.

OKH
Oberkommando des Heeres, de leiding van de landmacht, in de praktijk stond het OKH boven het OKW, zie hieronder.

OKM
Oberkommando der Kriegsmarine, de leiding van de zeemacht.

OKL
Oberkommando der Luftwaffe, de leiding van de luchtmacht.

OKW
Oberkommando der Wehrmacht. Het OKW was het opperbevel van de Duitse strijdkrachten die over de land-, zee- en luchtmacht ging. Na de oorlog werd het OKW als organisatie niet verboden omdat tijdens de oorlog de landmacht (OKH) in opdracht van Hitler de dagelijkse leiding op zich had genomen.
Leider van het OKW, Wilhelm Keitel, werd wel vervolgd, evenals Alfred Jodl, chef operaties.

Omaha Beach
Een stuk kust van vijf kilometer werd door de Amerikanen uitgekozen voor de landing van hun troepen in Normandië op 6 juni 1944. In tegenstelling tot de landing op Utah Beach leverde de landing op Omaha Beach de Amerikanen veel verliezen op.

Omnia
Omnia-Treuhandgesellschaft m.b.h. handelde tijdens de Duitse bezetting in Joodse ondernemingen.

Omvolking (Drang nach Osten)
In de jaren '30 begon Duitsland met het verplaatsten van grote groepen Duitsers naar andere aangrenzende landen teneinde die landen tot het Groot Duitse Rijk te laten behoren. De plaatselijke bevolking zou zo kunnen worden onderworpen.

Onbeperkte duikbotenoorlog
Het gebruik van onderzeeboten tijdens de Tweede Wereldoorlog. Er was geen vooraf bepaald aantal dat gebouwd zou worden, noch een vastsstaand doel. De boten vaarden rond en schoten op alles dat niet-Duits was.

Onderduiker, onderduiken, onderduikadres
Veel Joden gingen op het platteland schuilen, als dat niet kon verstopten zij zich bij mensen thuis of, zoals Anne Frank, in een deel van een huis dat vanaf de straatkant niet zichtbaar was.

Onderduikhulp
Door de grote razzia's waren Joden hun leven niet meer zeker en probeerden zij onder te duiken, daarbij werden zij geholpen door het verzet. Maar ook mannen die verplicht moesten gaan werken in Duitsland doken vaak onder. Meer dan 300.000 mensen hebben ondergedoken gezeten.
Er moesten onderduikadressen worden gezocht, er moest eten en kleding voor ze worden geregeld en er werden persoonsbewijzen en bonkaarten vervalst.

Onderduikerij
Het geheel van onderduiken en de onderduikadressen.

Ondergedoken camera
Verzetsfilm- en fotogroep onder leiding van Tony van Renterghem. Hij maakte veel foto's van ondergedoken Joden en verzetsmensen en hielp ook bij de onderduik.

Ondergrondse
Het verzet was een ding, dat kwam in vele soorten voor, maar de ondergrondse was het gewapend verzet dat overvallen en aanslagen pleegde op mensen en gebouwen.
Ook werden er kranten gedrukt door de ondergrondse om het volk op de hoogte te houden van gebeurtenissen.

Ontsterde Jood
Ontsterde Joden waren, al dan niet tijdelijk, vrijgesteld van de plicht een Jodenster te dragen. Deze 'ontheffing' werd op 2 mei 1942 door de Duitsers ingevoerd. De Duitse term voor onsterd was overigens 'Sternbefreit'.

Oorlogsbrood
Ook wel regeringsbrood genoemd. Tijdens een deel van de Tweede Wereldoorlog schreef de regering voor wat de ingrediënten moesten zijn van brood. Omdat de grondstoffen schaarder werden stelde de regering de eisen telkens bij. Na de oorlog werd er nog zeker 12 jaar lang regeringsbrood verkocht dat goedkoper was dan gewoon brood.

Oorlogsschade
In mei 1945 werd direct begonnen met het vaststellen van de schade ten gevolge van de Duitse bezetting.

Oorlogstribunaal
Rechtbanken die opgericht werden om oorlogsmisdadigers te berechten.

Operatie Anthropoid
Twee door de Engelsen opgeleide Tsjechische verzetsmannen kregen als opdracht om Reinhard Heydrich te liquideren. De aanslag lukte ten dele, de nazi overleefde aanvankelijk de aanslag, maar overleed later alsnog aan de gevolgen van de verwondingen die hij had opgelopen.
De twee Tsjechen, Jan Kubic en Jozef Gabcík, werden opgespoord en vermoord.

Operatie Black Tulip
Na de oorlog werden Duitsers die in Nederland waren bljven wonen uitgezet onder deze codenaam. Er werden dikwijls enorme aantallen genoemd, maar in werkelijkheid gaat het om ruim 3.500 Duitsers die naar Duitsland werden uitgezet.

Operatie (Unternehmen) Eiche
In 1943 kreeg Otto Skorzeny van HItler de opdracht om de Italiaanse dictator Benito Mussolini te bevrijden die gevangen was genomen door de nieuw aangetreden regering. Onder de codenaam 'operatie Eiche' vloog Skorzeny met een elite-eenheid naar Italie en haalden Mussolini naar Duitsland.

Operatie Manna
In de eerste week van mei 1945 wierpen de geallieerden voedselpakketen af boven bezet Nederland. Volgens de bijbel regende het manna na de bevrijding van de Israëliëten uit Egypte.

Operatie Neptune
D-Day begon met 'Operation Neptune', het droppen van Amerikaanse paratroopers achter de Duitse linies en het aan land zetten van tanks en manschappen.

Operatie Overlord
Een van de militaire acties tijdens D-Day was 'Operation Overlord', de landing op de kust van Normandië, de operatie eindigde toen Parijs was bevrijd.

Operatie Paperclip
Vlak voor het einde van de oorlog en direct erna haalden de Amerikanen veel Duitse wetenschappers naar de VS onder de projectnaam 'Operation Paperclip'. De bekendste 'vangst' was Wernher von Braun.

Operatie Weserübung
Op 8 en 9 april 1940 vallen de Duitsers Denemarken en Noorwegen binnen.

Operatie Mincemeat (gehakt)
Met als doel de Duitsers in verwarring te brengen door hen van valse informatie te voorzien werd het gerucht verspreid dat er een invasie zou plaatsvinden op Griekenland en Sardinië in plaats van op Siclië, het werkelijke plan.
In 1956 verscheen er een film over de 'nepactie' die in 2022 herfilmd werd.

OPK
Bureau dat na de oorlog tot taak had ondergedoken kinderen op te sporen en weer te herenigen met hun ouders als die waren teruggekeerd of ze onder te brengen bij een nieuw pleeggezin.

Oranjedieven
Het rechtse verzet, de Binnenlandse Strijdkrachten, werden 'Oranjedieven', 'WA van de Prins', 'Gestapo van de Prins', 'de Nazi-politie van de Prins' en de 'Witte Terreur' genoemd toen eind 1944 de terreur van de Duitse bezetter plaats maakte voor die van de BS. In het noorden duurde de oorlog nog maanden voort.
Premier Gerbrandy waarschuwde hiervoor, maar ving bot. Prins Bernhard had een te groot overwicht op Koningin Wilhelmina om orde op zaken te laten stellen. In deze opstelling zagen nog meer BS'ers een vrijbrief voor terreur, corruptie, criminaliteit en prostitutie.

Oranjehotel
De Duitsers sloten in deze gevangenis te Scheveningen veel leden van het verzet op. De bijnaam werd verzonnen door de gevangenen.

Ostfront - Oostfront
Het Russische Front.

Ostjuden
Joden in Polen.

Ostwall
Duitse verdedigingslinie in Oost-Europa, net voorbij de toenmalige Oost-Duitse grens.

Otto otto
Deze term werd zowel door piloten van de Luftwaffe als door grondmilitairen gebruikt als een doel in zicht kwam.

Overwinnaarsjustitie
De Duitsers vonden na de oorlog dat zij slechts hun plicht hadden gedaan en dat ze veroordeeld werden door rechters die meegingen in een overwinnaarsroes.

P.O. Box 1142
Kamp in de Verenigde Staten waar nazi's werden verhoord. Doel was om te zien of de persoon in kwestie nuttig kon zijn voor de VS. Zo'n 1.500 nazi's zouden hier hebben gezeten.
Het kamp wordt nu ook wel 'Camp Confidential' genoemd.

Paramilitairen
Mensen van het verzet die opereerden als een militaire eenheid, maar die niet tot het leger behoorden.

Paratroopers
Militairen die, veelal, achter vijandelijke linies werden gedropt met parachutes om de vijand in de rug aan te vallen.

Partito Nazionale Fascista
De fascistische partij van Benito Mussolini in Italië. Anton Mussert richtte zijn NSB in naar voorbeeld van de Partito Nazionale Fascista.

Partizanen
Vaak losse groepen guerrillastrijders die in een oorlog voor een eigen belang streden maar wel partij kozen. In de Tweede Wereldoorlog streden er Partizanen in Polen en Rusland.
Goed voorbeeld van zo'n groep waren de Partizanen van Tito van Joegaslavië.

P.B.A. Politiebataljon Amsterdam (Nederlanders in Duitse dienst)

PBC
Gerrit van der Veen zette de PersoonsBewijzenCentrale op, er werden op grote schaal valse persoonsbewijzen gemaakt.

Pearl Harbor
Toen deze Amerikaanse marinebasis bij Hawaii eind 1941 door Japanse vliegtuigen werd aangevallen werd Amerika de oorlog ingetrokken.

Peenemünde
Plaats en gemeente op het in de Oostzee liggende eiland Usedom in het uiterste noordwesten van Duitsland. Hier werden de V1 en V2 ontwikkeld en getest.
Er wonen tegenwoordig nog maar weinig mensen, er is een museum over de V1 en V2 en je kunt er een U-boot van binnen bekijken.

Persoonsbewijs
De Duitsers voerden een officieel document in waarop je naam, geboortedatum, adres en andere persoonlijke gegevens stonden. Bij Joden stond er bijvoorbeeld een grote 'J' ingestempeld. Iedereen van veertien jaar en ouder was verplicht om deze op verzoek te tonen.
Een persoonsbewijs wordt vaak in één adem genoemd met een 'ausweiss' maar dat is echt iets anders.

Philipsjuden
Joden die door de Duitsers zeer nuttig werden bevonden om voor Philips te werken.

Plan Frederiks
De hoge ambtenaar op Binnenlandse Zaken Karel Johannes Frederiks krijgt in 1943 een lijstje met 'vooraanstaande' Joden onder ogen, de zogenaamde 'Blaue Reiter'. Samen met collega Jan van Dam breidt hij de lijst uit met bevriende Joden, waarvan enkele uit de kring rond Anton Mussert komen.
De Duitsers hadden geen moeite met de lijst, maar iedereen had een ander doel met de lijst die uiteindelijk rond de 700 personen zou omvatten. De Duitsers hoopten dat Joden niet onder zouden duiken, maar zich aan zouden melden voor de lijst. Mussert plaatste er niet alleen vrienden op, maar ook enkele 'hoge' Joden die mogelijk nog eens van nut zouden kunnen zijn, bijvoorbeeld als uitruil. De Joden dachten dat ze veilig waren, iets wat later geenszins zo bleek te zijn.
Mussert zorgde voor de nodige veiligheid rond de groep die voor een deel bestond uit personen die zich tijdens de Eerste Wereldoorlog verdienstelijk hadden gemaakt voor Duitsland.

Plan Holland
Dit Engelse plan om Nederland te bevrijden werd in 1942 gelanceerd, de bedoeling was om Engelse en Nederlandse agenten te droppen en informatie te laten verzamelen. Ze werden echter achter elkaar door de Duitsers opgepakt, de meesten werden vermoord. Sommigen werden gedwongen valse informatie te verstrekken.
Vele jaren na de oorlog bleek dat de Engelsen dat door hadden maar toch ze geheim agenten bleven sturen, ondanks dat men wist dat ze zouden worden opgepakt.
Dit onderdeel van het zogenaamde Englandspiel vond niet zijn eind, zoals vaak wordt veronderstelt, toen de twee agenten Ben Ubbink en Pieter Dourlein in de zomer van 1943 naar Engeland wisten te ontsnappen, maar negen maanden later toen er geen betrouwbare berichten meer doorkwamen. Voor de Engelsen was het Englandspiel en daarmee ook Plan Holland slechts een manier om de Duitsers zand in de ogen te gooien. Nadat bleek dat die daar niet in trapten werd de operatie, eind maart 1944, afgebroken.

Politie
Van de 20.000 Nederlandse politie-agenten (Marechaussee, Rijksveldwacht, gemeentepolitie, politietroepen en gemeenteveldwacht) die in 1944 in dienst waren werd 35% (een derde) na de bevrijding verdacht van collaboratie. Tweeduizend man werd direct ontslagen.
De bevolking had een zeer negatief beeld van de politie, in hun ogen was iedere politieman een vriend van de vijand geweest.
Van Rotterdam was bekend dat er milities waren, maar over Amsterdam is lange tijd gezwegen totdat ook daar vast kwam te staan dat veel agenten 'fout' waren.

Porajmos (zelfde als antiziganisme)
Zigeunervervolging.

Porsche
Dit bedrijf produceerde tanks en andere mllitaire voertuigen voor de Duitsers.

Potsdam
In 1933 vond de 'Dag van Potsdam' plaats, waarbij Hitler na zijn verkiezingsoverwinning de eenheid tussen het oude Pruisen en het Duitsland van de NSDAP wilde onderstrepen. Tijdens de oorlog werd de stad platgebombardeerd door de geallieerden.
Na de oorlog vond de 'Conferentie van Potsdam' plaats waar bepaald werd wat er met het verslagen Duitsland moest gebeuren. Het voorbereidende werk werd gedaan tijdens de conferentie van Jalta.

Preventieve gevangenen
In 1942 groeide het verzet tegen de Duitse bezetter omdat er afkeer ontstond tegen de anti-Joodse maatregelen die de nazi's afkondigden. Personen die invloed hadden werden door de nazi's opgepakt en in kleine kampen gevangen gezet.
De meesten kwamen vroeg of laat vrij, het ging om directeuren van grote bedrijven, geestelijken, politici en kunstenaars in zeer algemene zin.

Prinses Irene Brigade
Op 27 augustus 1941 werd de Koninklijke Nederlandse Brigade door Koningin Wilhelmina omgedoopt tot de Koninklijke Nederlandse Brigade Prinses Irene.
De brigade nam deel aan oorlogshandelingen tegen de bezetter en was aanvankelijk gestationeerd nabij Birmingham, later in Noord-België.

Processen van Neurenberg
Het na-oorloogse proces in de stad Neurenberg betrof een rechtzaak tegen 22 kopstukken van het naziregime uit de Tweede Wereldoorlog. De Verenigde Staten, de Sovjet-Unie, Engeland en Frankrijk waren de aanklagers.
De processen begonnen op 20 november 1945, het laatste vonnis werd op 1 oktober 1946 uitgesproken.

Enkele gedaagden tijdens de Neurenberger processen
Hermann Göring (vanaf 1941 plaatsvervanger van Adolf Hitler en leidde de Luftwaffe)
Albert Speer (minister van bewapening)
Arthur Seyss-Inquart (rijkscommissaris voor Nederland)
Baldur von Schirach (leider van de Hitlerjugend)
Hans Fritzsche (chef radio van het ministerie van propaganda)
Hjalmar Schacht (minister van economische zaken)
Joachim von Ribbentrop (minister van buitenlandse zaken)
Martin Bormann (Reichsleiter en secretaris van Hitler, bij verstek veroordeeld)
Robert Ley (chef van de arbeidersdienst)
Rudolf Hess (plaatsvervanger van Adolf Hitler tot 1941, schreef mee aan Mein Kampf)
Wilhelm Keitel (veldmaarschalk in het Duitse leger)

Pogrom
Een uitbarsting van Jodenhaat, vaak gepaard gaand met ernstige vormen van geweld zoals brandstichting en moord.

Poolse veldtocht
Op 1 september 1939 vond de Duitse invasie van het westen van Polen plaats. Twee weken (17 september) later viel de Sovjet-Unie het oostelijke gedeelte binnen. De Russen en Duitsers verdeelden het land onder elkaar.

POW
Prisoners of War. Duitse krijgsgevangenen.

Propaganda
Tijdens de bezettingsjaren probeerde Hitler het volk voor te houden dat ze maar beter mee konden werken want dan stonden hen mooie dingen te wachten.
Radioboodschappen en filmpjes met vrolijke tafereeltjes en kinderen op schoot bij Duitse soldaten moesten de indruk wekken dat het allemaal wel meeviel met de verschrikkingen. De NSB deed ook een aardige duit in het zakje met posters, postzegels en spotjes rondom getoonde films in bioscopen.
In de persoon van Goebbels had Hitler zelfs een verantwoordelijke aangesteld als minister van propaganda.

Project Siege
Stelsel van ondergrondse tunnels in Polen waar Hitler zijn hoofdkwartier had willen vestigen. Anderen beweren dat hier geheime wapens werden ontwikkeld door de nazi's.
Het enorme ondergrondse complex kwam nooit af.

Prügelstrafe
Zware lijfstraffen. Met name in kamp Ravensbrück waren afranselingen aan de orde van de dag. Vijf van de zes gevangenen was vrouw.

Pulsen
Het leeghalen van huizen van gedeporteerde Joden. De term komt van het verhuisbedrijf dat de ruimingen in Amsterdam deed: de Firma Puls (van NSB'er Abraham Puls.) Zij hielden veel spullen achter om te verkopen maar transporteerden ook ladingen kunst voor de nazi's naar Duitsland. De firma Puls werd betaald door de Duitsers.
Er zijn 29.000 huizen leeggehaald in de oorlog, verreweg de meesten door Abraham Puls en zijn medewerkers die bovendien goed meeprofiteerden. Puls is op 3 september 1975 overleden.

Putativnotwehr (ook wel Putativnotstand)
Dadders beriepen zich tijdens nazi-processen vaak op Putativnotwehr. De gepleegde daden zouden zijn voortgekomen uit angst dat men anders zelf vermoord zou worden. Als er ook ontlastende getuigenverklaringen waren bestond er gerede kans dat de verdachte werd vrijgesproken.. Voorbeeld hiervan is Otto Horn die in Treblinka verantwoordelijk was voor het begraven van lijken.

Putsch
Staatsgreep. In relatie tot WOII wordt er verwezen naar de poging tot machtsovername door Hitler in 1923. Interessant is dit omdat toen voor het eerst goed duidelijk werd wat de bedoelingen waren van Adolf Hitler.
De Putsch mislukte maar tien jaar later kwam hij alsnog (gekozen) aan de macht in Duitsland.

Rabbijn
Een rabbijn of rabbi is een Joodse geleerde die de Joodse wetten kent en leider is van de synagoge.

RAD
Reichsarbeitsdienst, verplichte arbeid in Duitsland, zelfde als Arbeitseinzatz.

Radio Oranje
De BBC stelde al na een paar weken bezetting de Nederlandse regering in ballingschap in Londen in de gelegenheid om de moraal onder de Nederlanders hoog te houden. Ook werden er gecodeerde boodschappen voor het verzet uitgezonden.

RAF
De Britse luchtmacht, 'The Royal Air Force'.

Rassenleer
Wetenschappelijk 'bewijs' dat bepaalde mensenrassen minderwaardig zijn. De nazi's gingen ervan uit dat het Germaanse ras verheven was boven andere rassen en dat die dus uigeroeid moesten worden.
Deze theorie wordt door zo weinig mensen serieus genomen dat er van 'bewijs' geen sprake is.

Rassenzuivering
Op grond van afkomst een gehele bevolkinsgroep verwijderen uit de samenleving.

Rattenlijn, weeflijn, ratline
De route die veel nazi's na de oorlog gebruikten om naar Zuid-Amerika te vluchten. 'Stille Hilfe' en 'Odessa' waren twee organisaties die oud SS-ers hielpen om te vluchten.

Ravensbrück
Tijdens de Tweede Wereldoorlog was dit Duitse concentratiekamp voornamelijk bestemd voor vrouwen. Zij werkten hoofdzakelijk voor Siemens dat hier speciaal voor dit doel fabrieken bouwde. Zij hadden directe zeggenschap over de arbeiders. Kinderen van vrouwen werden gedood.
Saillant is dat de huidige trams in Amsterdam door Siemens zijn gebouwd en geleverd.

Razzia
Actie waarbij grote groepen mensen bijeen werden gedreven om vervolgens op transport te worden gezet naar een concentratiekamp.
De eerste Nederlandse razzia vond plaats na de februaristaking van 1941.

Red House Report
In augustus 1944 werd de basis gelegd voor 'Het Vierde Rijk', het rapport leidde uiteindelijk tot de huidige EU.

Regeringsbrood
Ook wel oorlogsbrood genoemd. Tijdens een deel van de Tweede Wereldoorlog schreef de regering voor wat de ingrediënten moesten zijn van brood. Omdat de grondstoffen schaarder werden stelde de regering de eisen telkens bij. Na de oorlog werd er nog zeker 12 jaar lang regeringsbrood verkocht dat goedkoper was dan gewoon brood.

Reichsbahn
De Duitse Spoorwegen, zonder hen had de holocaust niet in de mate plaats kunnen vinden zoals we die kennen.

Reise reise
Het sein voor Duitse troepen of piloten om terug naar de basis te gaan.

Represailles
Als wraak op tegenstand hielden de nazi's acties tegen de burgers van bezet Nederland. Zo werden er in de Beethovenstraat een aantal gedetineerden uit de gevangenis gehaald en op straat doodgeschoten als vergelding voor tegenwerking.

Repressie
Het onder zware druk zetten van de bevolking teneinde het verzet te breken.

Reserveringskampen
Een concentratiekamp waar met medeweten van de nazi's Joden met aanzien werden opgesloten. In Nederland waren er drie reserveringskampen, te weten villa Bouchina, De Schaffelaar en Huize de Biezen. Het bekendste is echter Theresienstadt in Tjechië.

Ribbentrop
Deze Duitse minister van Buitenlandse zaken sloot op 24 augustsus 1939 met zijn Russische ambtsgenoot Molotov een verdrag waarin beide landen beloofden elkaar niet te zullen aanvallen.

Rijkscommissaris
De hoogste vertegenwoordiger van het Duitse gezag tijdens de bezetting in bezet gebied. Voor Nederland was dat Arthur Seyss-Inquart.

Rijksdagbrand
In 1933 werd het Duitse parlement (Reichstag) in Berlijn door brand verwoest. De Nederlandse communist Marinus van der Lubbe kreeg de schuld en bekende na verhoor. Hij werd ter dood veroordeeld. De brand werd door Hitler aangegrepen om de macht te grijpen en 'andersdenkenden' de schuld van de crisis te geven. Hoewel nooit bewezen, denken velen dat de Duitsers de brand zelf hebben aangestoken en in Van der Lubbe een dankbaar slachtoffer zagen.

(Rijks-) kanselier
Het Duitse staatshoofd, van 1933 tot en met 1945 was dat Adolf Hitler.

Rode Kruis
Het Rode Kruis is een hulpverleningsorganisatie maar tijdens de oorlog bleek het Rode Kruis later niet altijd even bereidwillig te zijn geweest. Na de oorlog wisten veel nazi's met valse, onder andere door het Rode Kruis verstrekte, documenten naar Zuid-Amerika te kunnen vluchten.

Rode leger
Het leger van de Sovjet-Unie.

Rolls Royce
Inlichtingen- en koeriersdienst die rond Soest actief was. De groep werd verraden door Miep Oranje. RR was een onderdeel van de Binnenlandse Strijdkrachten, er werden landelijk militaire en politieke berichten verzameld en naar Londen gezonden.

Rozenoord
Op 18 januari 1945 dag worden er bij theehuis Rozenoord aan de Amsteldijk voor het eerst Amsterdammers vermoord door de Duitsers. De daarop volgende dagen vallen er ongeveer 140 slachtoffers.

RSHA (Reichssicherheitshauptambt)
Duitse inlichtingendienst.

Rudeltaktik
Rudeltaktik, ookwel Wolfpack, was een tactiek van de Duitsers om met meerdere U-boten een konvooi van de geallieerden te omsingelen en aan te vallen.

Rundfunk betreungsstelle
De Duitse controledienst op de Nederlandse omroepen VARA, VPRO, KRO, NCRV en AVRO.

Russenoorlog
Op 6 april 1945 vindt er een gebeurtenis plaats op het eiland Texel die dood en verderf zaait. Een 'vergeten' oorlog.

Rüstungsjuden
Joden die voor de Duitse oorlogsindustrie werkten, de zogenaamde 'Economisch vrijgestelden'.

RVV
Raad Van Verzet. De communisten hadden zich in tegenstelling tot het rechtse verzet nationaal en zeer goed verenigd in de RVV.

SA
De Sturmabteilung werd al in 1921 opgericht om partijbijeenkomsten te beleggen maar later hield ze zich ook bezig met het intimideren van politieke tegenstanders.
SA-leden werden ook wel aangeduid als 'de bruinhemden'.

Sabat
Ook: sabbat, sjabat, sjabbat, shabat, shabbat, sjabbes, sjabbos. Zevende dag van de Joodse week, de zaterdag, een rustdag. De sjabbat begint op vrijdavond zodra het donker is en eindigt op zaterdagavond zodra het donker is.

Salon Kitty
Giesebrechtstrasse 11, Berijn, wie kent het niet? Op dit adres was een bordeel gevestigd van Kitty Schmidt dat vol zat met afluisterapparatuur. Nazi Reinhard Heydrich had het idee opgevat diplomaten geheimen te onfutselen. Het bordeel is operationeel geweest tot de zomer van 1942 toen er een bom op het gebouw viel.
Wat er met de geluidsopnames is gebeurd is niet zeker, Kitty overleed in 1954 en heeft altijd haar kaken op elkaar gehouden.

Sammelkonto
Bij de roofbank Liro hadden Joden al hun geld, sieraden, waardepapieren en kunst in moeten leveren. Wel werd dit op naam geregistreerd van de eigenaar maar die rekeningen en administraties werden begin 1943 vernietigd. De tegoeden werden op een Sammelkonto (verzamelrekening) bijgeschreven. De Joden mochten geen tegoeden meer opnemen. Velen van hen werden op transport gezet naar de vernietigingskampen.

Schaduwcommando
Geruchten rondom een groep die 'zaakjes' voor Prins Bernhard regelde doen nog altijd de ronde.

Schalkhaarders
Schalkhaar is een dorp in de provincie Overijssel waar tijdens de oorlog een kazerne (Westenberg) was gevestigd waarin sinds juli 1941 het door Hanns Rauter opgerichte Politie Opleidings Bataljon was gehuisvesd.
De onder Duits toezicht opgeleide politie-agenten waren zeer gevreesd onder de bevolking en werden Schalkhaarders genoemd. Op 4 maart 1942 voerden de Schalkhaarders de eerste charges in Amsterdam uit.

Schemeroorlog
Na de inlijving van Polen (1939) en het daadwerkelijke begin van de Tweede Wereldoorlog (1940) waren Engeland en Frankrijk maandelang in staat van oorlog met Duitsland, maar vielen zij elkaar niet aan.

Schijnarisering
Joodse ondernemers stelden in hun bedrijven niet-Joden aan als 'schijn' directie in de hoop dat de Duitsers niet door zouden krijgen dat de werkelijke leiding Joods was. Een andere benaming hiervoor is 'bemanteling'.

Schlauch
Dit was de rij wachtende voor de gaskamers in de vernietigingskampen. De rij was vier meter breed, de wachtenden waren vaak al helemaal naakt. Meestal stonden ze uren in de rij, ook als het vriezend koud was.
De Joden noemden de 'Schlauch' ook wel de Hemelvaartsweg omdat ze wisten wat hen te wachten stond.

Schurkenmars (villain march)
Dit woord komt bijna nergens voor als je er op zoekt, en als je al iets vindt staat daar niet de betekenis bij zoals ik hem ken. Een schurkenmars was een soort van boetedoening voor hen die gedeserteerd waren of zich als gewetensbezwaarde hadden laten registreren. In Duitsland was dit totaal niet aan de orde, je ging en anders was je een landverrader en met verraders wist nazi-Duitsland wel raad.
In Nederland is er, bij mijn weten, nooit een schurkenmars gehouden, In Engeland wel, vooral tijdens de Eerste Wereldoorlog, maar ook gedurende 1940 - 1945 keek men deserteurs en dienstweigeraars (villains) met de nek aan, soms kwam dat tot een schurkenmars, de man in kwestie moest toen door het dorp lopen met een bord om dat hij een laffaard was.

Schutzstaffel
SS
SD
De Sicherheitsdienst was de inlichtingendienst van de NSDAP. Toen Hitler na de verkiezingen zijn tegenstanders buitenspel zette werd de SD de binnenlandse veiligheidsdienst van Duitsland.

SDAP
Deze uit 1894 stammende voorloper van de PvdA heette voluit de Sociaal-Democratische Arbeiders Partij. Tijdens de oorlogsjaren werd ze verboden.
Niet te verwarren met de NSDAP van Hitler.

Secretarie van Staat
In theorie de spil waar alle macht in Nederland samenkwam, in de praktijk een tandenloze tijger omdat de bezetter alles bepaalde en Mussert slechts mocht uitvoeren wat de Duitsers hem opdroegen, zij erkenden de SvS niet.

Selbstverwaltung
Zelfbestuur door Joden in de kampen, er werd aan sommige Joodse gevangenen een verregaande vorm van macht gegeven over hun medegevangenen.

Senderleiter
Arthur Freudenberg was door de Duitsers aangesteld om volledige controle uit te oefenen over de Nederlandse omroepen.

Septembercampagne
De inval door de Duitsers in Polen op 1 september 1939.

Shoah (sjoa)
Dit betekent letterlijk 'vernietiging' of 'ramp'. Het staat voor de vervolging en moord op Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog. Praktisch synoniem voor 'holocaust', hoewel Joden aan 'shoah' of 'sjoa' de voorkeur geven.

Sicherheitsdienst
SD

Siegfriedlinie
Zie Westwall

Signalementenblad
Het Signalementenblad en Contra Signaal gaf informatie over landverraders. Zo was er een lijst met namen van verdachte personen, vaak met hun adresgegevens erbij.

Sipo
De Duitse politie, bestaande uit twee afdelingen: de Kripo en de Gestapo.

Sippenhaftung
Sippenhaftung is een collectieve bestraffing van doorgaans onschuldige familieleden van een dader. Dat vond niet alleen plaats onder de mensen die slachtoffer van het Duitse regime waren maar ook onder de nazi's zelf. Bekend voorbeeld van de dreiging van Sippenhaftung was Adolf Eichmann. Door zelfmoord te plegen voorkwam hij dat.

Slag om Engeland
'The Battle of Britain' vond plaats in 1940. Gedurende drie maanden (van 10 juli 1940 tot en met 30 oktober 1940) leverden de Duitsers en Britten een luchtoorlog. De Duitsers hadden er niet op gerekend dat de Engelsen een radar gebruikten en zo veel meer Duitse jagers neer konden halen dan andersom.
Deze nederlaag wilde Hitler verdoezelen met een aanval op Rusland, ook deze slag verloor hij.

Sobibor
Vernietigingskamp in Polen, de aanvoer van Joden geschiedde vanuit geheel Europa. Ongeveer 170.000 Joden vonden hier in een tijdsbestek van zestien maanden de dood.

Soldaat van Oranje
Hoewel sterk geromantiseerd, zullen velen de film, het boek of de musical kennen rondom Nederlanders die naar Engeland vluchtten en daar omgevormd werden tot spion om weer terug te gaan naar Nederland om sabotage te plegen en het verzet te versterken.
Erik Hazelhoff Roelfzema stond model voor de Soldaat van Oranje, hij leverde het verzet zendapparatuur en zorgde ervoor dat belangrijke mensen naar Engeland konden vluchtten.
Aan het eind van de oorlog was hij een vertrouweling van Koningin Wilhelmina. Erik werd zowel door de Engelsen als de Nederlanders onderscheidden. Hij overleed in 2007.

Sonderkommando kamp
Groep mannen en vrouwen die onder de gevangenen geselecteerd werden om van de anderen spullen af te nemen en te sorteren. Ook werden zij in vernietigingskampen ingezet om vergaste Joden naar de verbrandingsovens te brengen en daarna de as uit te strooien. Als 'beloning' kreeg men uitstel van de dood die in verreweg de meeste gevallen onherroepelijk was.

Sonderkommando SS
Elite eenheden van de SS die ingezet worden voor een speciale taak.

Sonderstab Musik
Op 15 september 1940 werd er een kantoor geopend aan de Prinsengracht 796 met als doel zoveel mogelijk muziek in te nemen (muziekroof.)

Spaghettis
Bijnaam die de Duitsers gaven aan de Italianen.

Spandaugevangenis
De Spandaugevangenis stond in Berlijn, er werden na de oorlog Duitse oorlogsmisdadigers opgesloten die tijdens het Proces van Neurenberg waren veroordeeld. Rudolf Hess, Albert Speer, Karl Dönitz, Walther Funk, Konstantin von Neurath, Baldur von Schirach en Erich Raeder werden op 18 juli 1947 naar Spandau overgebracht.
Von Neurath kwam reeds op 6 november 1954 vrij, Raeder een jaar later. Dõnitz in 1956, Funk in 1957, Von Schirach en Speer in 1966. Rudolf Hess stierf in 1987 in de gevangenis, hij zat toen veertig jaar in de gevangenis, waarvan twintig jaar alleen, terwijl er plaats was voor 600 gevangenen.
Hess was 93, autopsie wees uit dat zelfmoord niet geheel uitgesloten kon worden, maar wel zeer onwaarschijnlijk was.
Na zijn dood werd de Spandaugevangenis gesloopt, het puin werd gebruikt om een deel van de Noordzee te dempen, op de plek van de gevangenis saat nu een winkelcentrum.

Spanje
Spanje had zijn eigen oorlog net achter de rug toen Hitler zijn opmars begon. Franco greep in 1939 de macht en hield zich neutraal tijdens de oorlog. Hitler had geen zin de bergen over te trekken maar ergerde zich wel aan Franco.
Dit vond zijn beslag in het bombardement van de stad Guernica in Baskenland dat door de Duitse Luftwaffe compleet werd weggevaagd. Na de oorlog bleef Spanje een dictatuur totdat Franco in 1975 overleed en er een paar jaar later een wettig gekozen regering aan de macht kwam.

Spergebied
Een gebied dat door de Duitsers werd afgezet en verboden terrein was voor een ieder.

Sperre
Tijdelijke vrijstelling van deportatie. Joden die voor de Duitsers van enig nut waren zoals beheerders, winkeliers en leden van de Joodsche raad. De vrijstelling was 'tijdelijk' omdat iedereen uiteindelijk op transport moest worden gezet, en zo geschiedde ook.

Spertijd, avondklok, uitgaansverbod, Sperrzeit
De Duitsers wilden niet dat de geallieerden zich in de lucht konden oriënteren zodat zij Duitse steden konden bombarderen. Daarom moesten Nederlandse steden verduisterd worden, de straatverlichting ging uit en mensen moesten vanaf acht uur binnen blijven en de gordijnen dicht doen.
Geen kiertje licht mocht er gedurende de gehele oorlog te zien zijn, daar werd ook zeer streng op toegezien.
In de hongerwinter van 1944-1945 werd de levering van stroom stopgezet. 's Nachts gold er een totaal uitgaansverbod van twaalf uur tot vier uur de volgende morgen. Alleen als je een 'Ausweis' en 'Sperre' had mocht je 's nachts de straat op.

Spookfile Châtillon
In het Belgiscge stadje Châtillon staan honderden auto's die na de oorlog door de Verenigde Staten zijn achtergelaten omdat terughalen duurder was.
Er wordt getwijfeld over de juisheid van dit, op zich, opmerkelijke gegeven omdat er geen documentatie over is en sommige modellen pas na de oorlog zijn gebouwd. Bovendien is het haast ondenkbaar dat er in bezet gebied zoveel auto's rondgereden kunnen hebben van de geallieerden.
In 2011 bepaalde de burgemeester van het plaatsje dat alle autokerkhoven binnen zijn gemeente opgeruimd moesten worden, aldus geschiedde. Dat er auto's hebben gestaan van Amerikanen is zeker, maar dat het er 500 zijn geweest is onmogelijk.

Spoorwegstaking van 1944
Na een oproep via Radio Oranje legde het spoorwegpersoneel in een aantal plaatsen op 17 september het werk neer. De Duitsers waren in het zuiden al verslagen maar hielden in het noorden stand.
De Duitsers hadden veel last van de staking maar namen wraak door de bevolking voedsel en brandstof te onthouden.

SS
Schutzstaffel, de Duitse beschermingsdienst die direct gelieerd was aan de NSDAP en ingezet werd om angst aan te jagen en Joden op te pakken.

SSTV
SS-Totenkopfverbände, SS-doodskopeenheden bewaakten de concentratiekampen.

Staatsduitsers, ook wel Rijksduitsers
Tegenhanger van de Volksduitsers.

Staatsgreep
In relatie tot WOII wordt er verwezen naar de poging tot machtsovername door Hitler in 1923. Interessant is dit omdat toen voor het eerst goed duidelijk werd wat de bedoelingen waren van Adolf Hitler.
De staatsgreep mislukte maar tien jaar later kwam hij alsnog via democratische verkiezingen aan de macht in Duitsland.

Stadhoudersbrief
Prins Bernhard zou Hitler op 24 april 1942 aangeboden hebben Nederland onder zijn hoede te nemen. De een zegt dat Bernhard dit deed uit sympathie voor alles van nationaal-socialistisch was maar een ander geluid is dat hij het leed van de Joden niet langer kon aanzien en oprecht dacht dat de bezetting teneinde zou zijn als hij het stokje van de Nederlandse regering en zijn schoonmoeder Wilhelmina zou overnemen.
De brief is nooit gevonden.

Stalag Verkleinwoord van Stammlager. Duits voor krijgsgevangenkamp.

Stalingrad
Russische stad, vernoemd naar Josef Stalin, tegenwoordig heet de stad Wolgograd. Eind 1942, begin 1943 vond hier de slag om Stalingrad plaats die verloren werd door de Duitsers. Het Rode Leger was opgestaan uit de asresten van eerdere confrontaties met de Duitsers. Deze slag wordt gezien als het keerpunt in de oorlog.

Stamkaart
Als je met bonnen eten of andere waren ging halen waren die bonnen niet op naam dus kon de bezetter niet zeker weten of je die bonnen misschien niet gestolen of gekocht had. Daarom werd er ook een stamkaart ingevoerd.
Hierop stond je naam. Als je distributiebonnen ging afhalen werd er in de administratie van het distributiekantoor en op je persoonlijke stamkaart aangegeven welke bonnen je gekregen had.

Stammlager
Concentratiekamp.

Standrecht
Het standrecht werd door de Duitsers ingevoerd voor stakers. Als men niet op het werk verscheen kon men direct, zonder tussenkomst van een rechter, worden geëxecuteerd.

Stehbunker
In veel kampen bevonden zich cellen waarin je alleen maar kon staan, soms dagenlang. Velen bezweken onder de immense druk of een tekort aan water en voedsel.

Sterkamp
Deze benaming vind ik terug bij Kamp Erika en Kamp Bergen-Belsen, het slaat op dat de Joden hun kleren mochten behouden, maar dat daar wel een Jodenster op moest zitten.

Stille Hilfe
Minstens 8.000 nazis gebruikten na de oorlog de rattenlijn om naar Zuid-Amerika te vluchten. 'Stille Hilfe' en 'Odessa' waren twee organisaties die daarbij hielpen.

Stolpersteine
De Duitse kunstenaar Gunter Demnig begon in 1992 met het plaatsen van struikelstenen met een messing toplaag waarin de naam en data zijn gegraveerd waarop een slachtoffer van de holocaust is geboren en vermoord.
Er liggen inmiddels meer dan 71.000 Stolpersteinen in 25 landen.

Stoottroepen
Deze gevechtseenheid wordt op 21 september 1944 opgericht en bestaat uit verschillende verzetsorganisaties in het bevrijde zuiden van Nederland.
Samen met Amerikaanse troepen kwamen zij in actie in Duitsland, Brabant en Zeeland.

Storm
Weekblad van de Nederlandse tak van de SS, het blad was te koop voor elf cent en lag in alle kiosken in het land.

Stuiterbom
Engelse bom die gebruikt werd om Duitse stuwdammen op te blazen. De bom draaide als hij de bommenwerper verliet en stuiterde richting de dam, vlak voor de dam zonk deze en ontplofte enkele seconden later. Door stuiterbommen te gebruiken was de schade groter en de kans dat een andere manier bombarderen minder effectief zou zijn was kleiner.
In de praktijk is de stuiterbom niet vaak gebruikt want deze vereiste te veel precisie.

Stuka
Duitse bommenwerper.

Stunde Null
Het jaar 1945 waarin voor Duitsland alles opnieuw moest beginnen.

Stützpunkt
Een Stützpunkt is een basis of gebouw dat dient om troepen en militair materieel onder te brengen. Voorbeeld hiervan was de Groote Club in de Paleisstraat 1 met zicht op de Dam. De op 7 mei 1945 nog aanwezige Duitsers hadden veel zware wapens tot hun beschikking waarmee ze feestvierende burgers op de Dam beschoten.

Suikerbieten
Tijdens de hongerwinter was dit vaak het enige dat gegeten kon worden.

Surrogaat
Veel artikelen waren tijdens de oorlogsjaren niet meer verkrijgbaar of erg duur. Dat kwam door de schaarste en de hoge prijzen van de grondstoffen. Enkele van die producten waren:
zeep
schoenen
geld
brood
touw
koffie (pitto)
lijkkisten
tabak

Toen ook de surrogaatmiddelen schaars werden gingen zelfs die op de bon, dit was vanaf midden 1943 al het geval.

Supertank
Monster en Ratte
Twee grote, Duitse tanks, de Ratte en het Monster, die nooit gebouwd werden vanwege de omvang en de traagheid van de tanks.

Swastika
Dit 'hakenkruis' stond symbool voor het nazisme. Hitler misbruikte een oud godsdienstig symbool van Hindoes en Boedisten. De swastika staat bijvoorbeeld afgebeeld op de voet van Boeddha.
Het symbool komt echter ook voor op christelijke graftomben bij Rome en op Griekse en Romeinse mozaïekvloeren.

T4 (Aktion T4)
Op 17 oktober 1939 wordt er een euthanasie en sterilisatie programma opgestart in verpleeghuizen en sanatoria, Joodse geestelijk gehandicapten worden vergast door ze in een luchtdichte kamer op te sluiten en de uitlaatgassen van een vrachtauto naar binnen te pompen. Later wordt ook overmedicatie en uithongering gebruikt omdat vergassing veel tijd in beslag nam.
Aktion T4 staat voor Aktion Tiergartestrasse 4, een straat in Berlijn waar het kantoor stond van de dokter die het programma bedacht en van waaruit de moorden werden gecoõrdineerd.

T-34
Russische tank die in grote getalen werd geproduceerd.

Tabor
Een bataljon (Tabor) bestond uit drie Goums, in totaal 600 Marokkaanse strijders.

Taifun - Taifoen - Typhoon
Dit was de naam van het plan van de Duitsers voor de bezetting van Moskou, onderdeel van operatie Barbarossa.

Tatoeage
Een nummer waarmee gevangenen geidentificeerd konden worden. Alleen in concentratiekamp Auschwitz werd er getatoeëerd. Wel was het zo dat SS'ers hun bloedgroep in hun oksel getatoeëerd kregen.
In andere kampen werd het nummer op een lap stof gezet wat je zichtbaar op je kleding moest bevestigen.

The Blitz ('bliksem')
Aanval van Duitsland op Engeland. Het eerste bombardement vond plaats op de haven van Londen op 7 september 1940.

Theresienstadt
Een kasteel binnen de Tsjechische vestingstad Theresienstadt dat 'een geschenk van Hitler aan de Joden' werd genoemd. Er werden Joden in opgesloten die zich op de een of andere manier positief hadden bewezen tegenover de Duitsers. Zij hadden bijvoorbeeld voor de Duitsers gevochten tijdens de Eerste Wereldoorlog of waren met een nazi getrouwd.
Theresienstadt is een zogenaamd reserveringskamp.

Thule-Gesellschaft
Afgeleid van Ultima Thule wat staat voor het zuivere ras. De groep bestond uit personen die later hoge posten zouden bekleden onder Adolf Hitler. De swastika was het logo van deze organisatie.
Of Hitler lid is geweest wordt veronderstelt omdat de beweging in 1919 de DAP oprichtte, de latere NSDAP. Het Thule-Gesellschaft bestaat in Oostenrijk tot op de dag van vandaag.

Todt (OT)
Organisation Todt betrof de mensen die verplicht werden om projecten voor de Duitsers uit te voeren. Een van de bekendste is de Atlantikwall.

Tom en Jerry
Tekenfilm en -serie over de strijd tussen een kat en een muis. Het idee van de serie is gebaseerd op de oorlog tussen de Duitsers (Jerry) en Engelsen (Tom.)

Tommy
Duitse benaming voor een Britse soldaat. De Engelsen noemden de Duitsers 'Jerry'.

Totalitaire staat
De staat is verheven boven de individuele belangen van haar burgers.

Totenkopfdivision
Een in oktober 1939 opgericht doods-eskader van de SS, de leden waren voormalig bewakers van concentratiekampen, maar velen keerden ook later in de oorlog terug als bewaker in onder andere Auschwitz-Birkenau.

Tramlijn 8
Deze tram reed tijdens de oorlog, maar sindsdien niet meer, geen enkele Amsterdam tram of bus zal ooit nog het nummer 8 voeren. In de oorlog reed deze tram door de Jodenbuurt, omdat Joden niet meer met de tram mochten werd de tramlijn opgeheven vanwege een gebrek aan passagiers.
De lijn deze onder andere de navolgende haltes aan: Centraal Station – Nieuwmarkt – Waterlooplein – Weesperstraat – Sarphatistraat – Weesperzijde - Ceintuurbaanbrug - Van Woustraat - Rijnstraat - Victorieplein - Rooseveltlaan - Europaplein.

Traps des doods
Trap in een granieten berg in Kamp Mauthausen waar, onder andere, 300 Amsterdam jonge Joodse mannen naar boven werden gejaagd waarna de nazi's honden loslieten. Niemand overleefde de trap.

Treblinka
Bij dit Poolse dorp waren twee kampen gebouwd, een werkkamp en een vernietigingskamp. Een miljoen mensen vonden hier de dood, Treblinka was daarmee na Auschwitz het grootste vernietigingskamp.

Tripartiete goudcommissie
De Fransen, Engelsen en Amerikanen ontvingen van de Zwitsers en Duitsers een deel van het tijdens door de nazi's geroofde goud terug en verdeelden dit onder de gedupeerde landen onder voorwaarde dat er geen toekomstige claims zouden worden geplaatst. Nederland ging akkoord.
Dit uiteindelijke verdrag werd opgetekend in het Akkoord van Washington.

Troostmeisjes
De Japanners richtten speciale bordelen in voor hun militairen om de verveling tegen te gaan. De troostmeisjes verbleven, in tegenstelling tot wat de term doet vermoeden, geenszins vrijwillig in de zogenaamde 'comfort houses'.
Naar schatting 130.000 Aziatische vrouwen, vaak jonger dan 16 jaar, waren hier het slachtoffer van.

Tweede front
De Duitsers vochten in het oosten tegen de Russen, in het westen tegen Engeland en Frankrijk (eerste front.)

Tweefrontenoorlog
Duitsland had aanvankelijk een niet-aanvalsverdrag met de Russen maar Hitler ging toch op twee fronten strijden (westen en oosten) door Rusland aan te vallen. Het zou Duitsland net als in de Eerste Wereldoorlog opbreken.

U-Boot
'Unterseeboot', onderzeeboot van de Duitsers.

U-Boot Spiel
Opgepakten werden langdurig onder water gehouden in een emmer water of ene badkuip om bekentenissen of inlichtingen af te dwingen. In Nederland was de SS'er Franz Fischer gevreesd omdat hij 'graag' het U-Boot Spiel speelde.

Ubermenschen en untermenschen
Dit zijn begrippen uit het nationaal-socialisme die door de Duitsers in hun rassenleer werden gebruikt om aan te duiden dat het Germaanse volk, het zogenaamde Arische ras, superieur was ten opzichte van andere volkeren.

Uitwisselkamp
Vanaf 1943 wilden de nazi's Joden uitruilen tegen hooggeplaatste Duitse officieren. Bergen-Belsen werd toen ook wel een uitwisselkamp genoemd.

ULTRA (in hoofdletters, toch is het geen afkorting)
Het geheel aan door de Britten ontcijferde berichten die door de Duitsers waren versleuteld en verzonden.

Umsiedlung
Duits voor 'hervestiging' waarmee 'vermoorden' werd bedoeld.

Uranverein
Het Duitse atoomprogramma om tijdens de Tweede Wereldoorlog kernwapens in te kunnen zetten.

Utah Beach
Utah Beach was de codenaam van een van de landinsplaatsen van de Amerikanen Normandië. In tegenstelling tot de landing op Omaha Beach was de landing hier een groot succes.

V1, V2 en V3
De naam V1, Vergeltungswaffe 1 (vergeldingswapen) was eigenlijk ontworpen als een luchtafweerwapen, maar werd al snel ingezet als aanvalswapen. De vliegende bom had een motor die ontstak als de druk rondom de raket een bepaalde waarde had. Op basis van de hoeveelheid kerosine en afstand konden de Duitsers redelijk nauwkeurig de bommen neer laten komen.
De V2 was zijn opvolger en werd geen vliegende bom, maar een raket genoemd. De V3 was een kanon dat zware bommen kon afschieten.

V-E-Day
De dag dat Europa officieel bevrijd werd verklaard, 8 mei 1945.

V-J-Day
De dag dat Japan officieel verslagen was door de Amerikanen, 15 augustus 1945.

V-Mann en V-Frau
'Vertrauensmann en Vertrauensfrau'. Iemand in bezet gebied met de nationaliteit van het bezette land maar die werkte als geheim agent voor de Duitsers. Deze personen werden door de Duitsers volledig vertrouwd.
De zogenaamde V-Leute.

Vaderjood
Je bent pas een Jood als het Joodse bloed via je moeder loopt. Voor de Duitsers maakte het niet uit, als je voorouders Joods waren was jij het ook.

Vazalstaat
Landen die zich vrijwillig aansloten bij nazi-Duitsland en klakkeloos deden van Hitler hen opdroeg. Onder andere Slowakije, Hongarije, maar ook het zuiden van Frankrijk (Vichy) waren vazalstaten.

Verdedigingslinies
Zowel de geallieerden als de Duitsers bouwden linies om zich te beschermen tegen plotselinge aanvallen. Een linie bestond uit wachtposten, forten en bunkers. Voor de met zwaarbewapende manschappen behuisde posten werden landmijnen gelegd.
Bekende linies zijn: de Ostwall, Grebbelinie, Westwall (Siegfriedlinie), Atlantikwall, Maaslinie, Gustav-linie en de Maginotlinie.

Verduistering
Als het donker werd moesten de huizen verduisterd worden want er mocht geen licht naar buiten schijnen. Deze maarregel van de Duitsers werd ingevoerd om geallieerde vliegtuigen te misleiden. Ze mochten geen herkenningspunten zien.

Verenigde Naties
Na de oorlog werden de Verenigde Naties opgericht, er waren 51 leden (nu bijna 200.) Het doel was internationale vrede, veiligheid en samenwerking.

Vergeldingswapen
Vergeltungswaffe 1, 2 en 3, bommen die de Duitsers ter beschikking hadden, ook wel afgekort tot V1, V2 en V3.

Vernietigingskamp
In vernietigingskampen (zoals Auschwitz-Birkenau) werden systematisch grote aantallen Joden ter dood gebracht. Ze werden vergast en daarna verbrand omdat begraven te omslachtig en kostbaar was voor de Duitsers. Soms rookten de schoorstenen dagen achtereen, 24 uur per dag.

Vertriebenen
In algemene zin staat dit voor iedereen die uit zijn vertrouwde woonomgeving werd verdreven maar er wordt doorgaans gedoeld op de Duitsers die na WOII gehaat werden in gebieden buiten Duitsland, zij werden uit landen als Polen, Hongarije en de balkan verdreven.
Het zou om drie miljoen mensen gaan maar de betrouwbaarheid van dat cijfer ken ik niet.

Verwalter
Een door de Duitsers aangestelde bedrijfsleider bij Joodse ondernemingen. Veel van deze bedrijven werden verkocht, het geld verdween in de zakken van de bezetter.

Verzet
Het verzet is het totaal aan activiteiten tegen de Duitse bezetter. Dat kon het berekenen van hogere prijzen inhouden tot aan het doodschieten van Duitsers. Ook de illegale pers was een vorm van verzet, op deze wijze konden de Nederlanders op de hoogte blijven van de verschrikkingen die zich afspeelden.

Verzetskruis
Ten teken van het tonen van uitzonderlijke moed tijdens de bezettingsjaren kon je in aanmerking komen voor een verzetskruis. Slechts 94 personen kregen deze hoge koninklijke onderscheiding.
Niet te verwarren met het verzetsherdenkinskruis.

Verzetsherdenkingskruis
Een algemener eerbetoon aan hen die zag tijdens de oorlogsjaren in bijzondere mate hadden ingezet voor anderen, deze eer viel zo'n 15.000 mensen te beurt. Niet te verwarren met het verzetskruis.

VGA
Overkoepelend orgaan voor 38 verzetsgroepen in Amsterdam. In totaal tegen de 400 leden waarvan er ongeveer 70 Joods waren.

Vichy-Frankrijk
Deels was Frankrijk bezet gebied, maar in het zuiden was een groot gebied onder controle van maarschalk Pétain die openlijk sympahtiseerde met de nazi's. Pétain leidde het land tijdens de Tweede Wereldoorlog. Er werden veel Joden uitgeleverd aan de Duitsers, diverse overheidsinstanties werkten daar aan mee.
Pas in 2009 gaf de Franse regering dit toe. Een van de betrokkenen destijds was François Mitterand, inderdaad, de voormalige president van Frankrijk.

Victorieplein
Pas na de oorlog kreeg het Daniël Willinkplein zijn nieuwe naam, het plein ligt midden in een van de drie Jodenbuurten die Amsterdam rijk was, namelijk de Rivierenbuurt.
Tramlijn 8 heeft hier tot 1929 zijn eindpunt gehad, tram 8 bestaat niet meer omdat veel Joden die met deze tram gingen niet meer terugkeerden van de concentratiekampen.

Victory
Britse machine waarmee de Enigma code van de Duitsers werd gekraakt.

Vier van Breda
Totdat Willy Lages in 1966 werd vrijgelaten sprak men van de 'Vier van Breda', daarna van de 'Drie van Breda'.

Vierjarenplan
Het economische plan om binnen vier jaar de doelen te behalen die Erich Neumann van Economie, Arbeid, Financiën, Voedsel, Transport, Wapens en Munitie wilde behalen. Daarvoor bepleitte hij tijdens de Wannseeconferentie om massaal Joden in te zetten als arbeider.

Vijfde colonne
Angst kreeg in Nederland al snel greep op de bevolking. Er waren geruchten dat infiltranten de Duitsers zouden helpen bij het overrompelen van Nederland. 'Je verraaier slaapt nooit' is een uitdrukking uit die tijd.
In de meidagen van 1940 brak er paniek uit omdat er heilig geloofd werd in het bestaan van zo'n vijfde colonne, wat achteraf niet waar is gebleken. Lang voor de oorlog zou de Duitse geheime dienst al begonnen zijn de hier wonende Duitsers en Nederlandse symphatisanten te instrueren.
Aanhangers dus die men heeft in de gelederen van de vijand. Er wordt bij voetbalclub Ajax ook al jaren gesproken van een zogenaamde vijfde colonne, de aanhangers van Cruijff die hem informeren en steunen.

Villa Kleykamp
Dit grote witte gebouw in Den Haag deed sinds augustus 1941 dienst als centraal persoonsbewijzenregister van de Duitsers zodat ze een nog beter overzicht hadden van de Nederlandse bevolking.

Voedselbonnen
Tijdens de schaarste was het alleen mogelijk om aan voedsel te komen als je een stamkaart had en voedselbonnen.

Volk en vaderland
Het huisblad van de NSB.

Volkenbond
Na de Eerste Wereldoorlog werd er ter bevordering van de samenwerking tussen landen de Volkenbond opgericht. De bond was echter niet daadkrachtig en kon militeir geen vuist maken. In 1941 hield de bond op te bestaan, na de Tweede Wereldoorlog kwamen de Verenigde Naties en de NAVO ervoor terug.

Volksduitsers (Volksdeutschers)
Nederlanders die voor de oorlog met een Duitser waren getrouwd werden tijdens de oorlog door beide partijen niet vertrouwd en met de nek aangekeken. Een Joods meisje dat omging met een jongen wiens vader Duits was werd het verboden de jongen nog langer te zien. De term ontstond na de Eerste Wereldoorlog maar wordt feitelijk al langer gebruikt voor Duitsers die om welke reden dan ook in het buitenland zijn gaan wonen en daar trouwden.
De kinderen van Volksduitsers werden eerder opgeroepen voor dienstplicht en tewerkstelling in Duitsland dan Nederlandse jonge mannen. De tegenhanger van een Volksduitser was de Staatsduitser, ook wel Rijksduitser.

Volkssturm
Toen Hitler de wanhoop nabij was liet hij eind 1944 de Volkssturm oprichten, die bestond uit alle mannen tussen 16 en 60 jaar die nog niet opgeroepen waren voor militaire dienst. Doel was om de steden te beschermen tegen een eventuele invasie. Met name voor de Russen was men bang die Berlijn wilden ontzetten.
Door de gebrekkige opleiding en bewapening kon de Volkssturm weinig uitrichten. 200.000 Duitse burgers lieten hierdoor onnodig het leven.

VOW
Vermist, onbekend waarheen. Dikwijls betekende dit dat iemand was weggevoerd naar een concentratiekamp, maar dat er niet bekend was welk, laat staan dat men wist wat er met de persoon in kwestie was gebeurd.

Vreemde Krijgsdienst
Iedere krijgsdienst van een ander land dan Nederland. Toetreding tot een legeronderdeel van een ander land betekent automatisch dat je je Nederlanderschap verliest.
Ongeveer 25.000 Nederlanders namen vrijwliig dienst in het Duitse leger. In 1953 werd bij wet geregeld dat stateloze Nederlanders hun Nederlandse Nationaliteit weer terug konden krijgen.

Vught
Kamp Vught werd in 1943 gebouwd om iedereen die in de ogen van de Duitsers ook maar even niet deugde te werk te stellen. Philips had er een werkplaats ingericht waar onder meer radio's werden gemaakt. In 1943 wist men al van de vernietigingskampen, als je naar Vught mocht betekende dat dat je wellicht de dans ontsprong. De werkplaatsen van Philips hebben bijgedragen aan de redding van een groot aantal Joden omdat die anders direct naar de vernietigingskampen zouden zijn gedeporteerd.

Op 2 juni 1944 kwamen een groot aantal in Vught geinterneerden alsnog bedrogen uit en werden toch naar Auschwitz gedeporteerd. Meer dan 12.000 Joden werden via doorgangskamp Vught naar hun eindstation gebracht.

VvA
De eerste fascistische beweging in Nederland. Deze ging later op in De Bezem en daarna in het Zwarte Front. Deze beweging heette tijdens de beginjaren van de oorlog 'Nationaal Front', totdat de Duitsers eind 1941 de beweging verboden.

VVRA
De 'Vermögensverwaltungs- und Rentenanstalt' beheerde geroofd vermogen. Opbrengsten uit de verkoop van Joodse bedrijven en onroerende goederen kwamen hier terecht.

WA
'Weer afdeling'. Hoewel ongewapend (dat wilden de Duitsers niet) was deze militaristische afdeling (de weerbaarheidsafdeling) van de NSB zeer gevreesd. Naar voorbeeld van de Duitse bruinhemden van de SD droegen WA'ers zwarte hemden.

Waalsdorpervlakte
In de duinen bij Den Haag, Wassenaar, werden er tijdens de oorlogsjaren rond de 250 verzetsstrijders doodgeschoten. Ter ere van de gevallenen is er hier een oorlogsmonument geplaatst. Jaarlijks op 4 mei besteed RTL aandacht aan de herdenking.

Waffen SS
De militaire tak van de SS.

Wannsee-conferentie
Op 20 januari 1942 kwamen nazi's en hoge Duitse ambtenaren bijeen in een villa aan de Duitse Grosse Wannssee, niet ver van Berlijn, om te bespreken hoe ze de Joden het snelst konden uitroeien. Besloten werd om vernietigingskampen in te richten met gaskamers en verbrandingsovens.

Waterlinie
De verdedigingslinie van stellingen en grote stukken land die onder water konden worden gezet.

Weeflijn, rattenlijn, ratline
De route die veel nazis na de oorlog gebruikten om naar Zuid-Amerika te vluchten. 'Stille Hilfe' en 'Odessa' waren twee organisaties die oud SS-ers hielpen om te vluchten.

Weerwolf
In 1944 droeg Hitler Joseph Goebbels op om een groep strijders samen te stellen die aanslagen moesten plegen achter de linies van de geallieerden. De weerwolven werden geen succes omdat velen werden opgepakt en daardoor het moreel onder anderen tot een dieptepunt zonk.

Wehrmacht (Bundeswehr)
De complete Duitse defensiemacht, dus de Landmacht (Heer), Luchtmacht (Luftwaffe) en Zeemacht (Kriegsmarine.)

Weimarrepubliek
Het Duitsland vanaf het einde van de Eerste Wereldoorlog tot aan 1933, toen Adolf Hitler aan de macht kwam.

Weisse Rose
Duits studentenverzet onder leiding van Hans en Sophie Scholl.

Werkcommando's en werkkampen
In de talloze werkkampen moesten de gevangenen arbeid onder dwang verrichten, vaak voor bedrijven die vandaag de dag nog bestaan. Voorbeelden hiervan zijn BMW, Krupp, Porsche, Siemens, Agfa en Telefunken.
Ook waren er zogenaamde heen-en-weer kampen, 's nachts sliep men thuis.

Werkgroep Vermiste Personen Tweede Wereldoorlog
Samenwerking tussen politie, NFI, Ministerie van Defensie en het Rode Kruis om vermisten uit de Tweede Wereldoorlog op te sporen of te identificeren.

Werkkamp
Niet alleen in Duitsland waren er werkkampen, ook in Nederland stonden er kampen waar verplicht gewerkt moest worden. Voor de oorlog waren dit vaak kampen voor a-socialen en mensen die lichte vergrijpen hadden gepleegd. Tijdens de oorlog nam de SS de kampen over, Joden werden er tijdelijk ondergebracht in afwachting van verder transport.

Werkverschaffing
Werklozen die in opdracht van overheden werk moesten doen om hun uitkering te kunnen behouden. De Duitsers lieten ook vaak werk verrichten waar nauwelijks iets tegenover stond, dit is dwangarbeid, de zogenaamde 'Arbeitseinzatz'..

Westerbork
Dit was een doorgangskamp in Drenthe waarvoor de Duitsers geld hadden ingezameld onder de Joden omdat het een vluchtelingenkamp zou zijn. Uiteindelijk zouden bijna alle door de Duitsers op transport gezette Joden (ruim 100.000) hier opgevangen worden om verder te worden weggevoerd naar de vernietigingskampen.

Westwall
Duitse verdedigingslinie van ruim 600 kilometer langs de Nederlandse, Belgische, Luxemburgse en Franse grens. De geallieerden noemde deze de Siegfriedlinie. In de Eerste Wereldoorlog hadden de Duitsers een verdedigingslijn die zo heette.

Widerstand
Het verzet tegen Adolf Hitler in Duitsland zelf.

Wiedergutmachung
Verzoeningspogingen na, zowel, de Eerste als de Tweede Wereldoorlog. Na WOI moest Duitsland ook geld betalen, dat pakte slecht uit want hierdoor brak er een crisis uit wat kwaad bloed zette bij de Duitsers wat een voedingsbodem werd voor de Tweede Wereldoorlog.

Wiesenthal Centrum (Simon Wiesenthal)
Simon Wiesenthaal jaagde na de oolrog op nazi's die hun straf hadden weten te ontlopen. Simon, zelf Jood en ex-gedeitineerde in meerdere concentratiekampen, spoorde met succes oorlogsmisdadigers op, waaronder Adolf Eichmann en Franz Stangl.
Zijn werk werd na zijn dood in 2005 voortgezet door anderen.

Winterhulp
De Duitsers zamelden geld in voor de armste Nederlanders, maar weinigen wilden hier uit wantrouwen aan doneren, de winterhulp maakte deel uit van de 'Nieuwe Orde' die de Duitsers voor ogen hadden.

Winteroorlog
In 1809 was Rusland Finand binnengevallen dat tot dan toe onder controle van Zweden stond, de Russen vonden echter nog altijd dat Finland hen toebehoorde en vielen op Op 30 november 1939 viel Rusland opnieuw Finland aan. Op 13 maart 1940 kwam het tot een einde van de Winteroorlog.
De molotov-cocktal (brandbom) is door de Finnen naar de Russische Minister van Buitenlandse Zaken vernoemd door.

Wir haben es nicht gewusst!
Tot op de dag van vandaag zijn er Duitsers die vol blijven houden dat zij niets konden weten van de verschrikkingen in de bezette gebieden en kampen. Met name na de oorlog beweerden veel Duitsers dat zij nergens van af wisten en slechts bevelen opvolgden.

Wirtschaftsprüfstelle
Afdeling van de Duitse bezetter waar Joodse bedrijven zich moesten registreren. Niet veel later werd er een 'Verwalter' aangesteld. Slechts enkele bedrijven kwamen later weer in handen van Joden, duizenden bedrijven 'verdwenen'.

Wolf
Adolf Hitler maakte graag gebruik van de bijnaam 'wolf', hij zag dat als zijn oorlogsnaam, maar ook onder vrienden en zelfs binnen zijn familie werd de naam 'wolf' vaak gebruikt. In het oud Hoogduits is Adolf een samentrekking van 'edele wolf'.
Wolf was ook de naam van de militaire versie van de Mercedes-Benz G-Klasse die door de nazi's werden gebruikt.

Wolfpack
Ook wel Rudeltaktik, was een tactiek van de Duitsers om met meerdere U-boten een konvooi van de geallieerden te omsingelen en aan te vallen.

Wolfsschanze
Hitler verbleef hier de meeste tijd, dit hoofdkwartier ligt nu in Polen, tegen de Russische grens aan, destijds was het Duits gebied.

Yad Vashem
Na WOII richtte Israël een stichting op die Joden en niet-Joden eert voor hun bijdrage aan het beperken van het leed dat Joden door de nazi's werd aangedaan.
In 1996 kwam er een groot monument met daarin alle namen van de helpers. Jaarlijks rijkt de stichting nog medailles uit aan 'vrienden van de Joden'.

Yalta
Plaats in Rusland waar Stalin, Roosevelt en Churchill in februari 1945 bijeen kwamen om het aanstaande na-oorlogse Duitsland te verdelen. Ook werd tijdens deze bijeenkomst de aanzet gegeven tot de Verenigde Naties. De VN is de opvolger van de in 1919, na de Eerste Wereldoorlog, opgerichtte Volkenbond (ook wel: Volkerenbond.)

Zelfmoordhond
Tijdens de Tweede Wereldoorlog gebruikten de Russen honden met explosieven op hun rug die op tanks werden afgestuurd. Uiteraard overleefden de honden dergelijke acties niet.

Zentralstelle
Centraal kantoor van een Duitse dienst

Zes-in-een-kwartje
Bijnaam van Arthur Seyss-Inquart, Rijkscommissaris van Nederland in oorlogstijd, de hoogste nazi in ons land. De bijnaam werd wel eens gebruikt in winkels waar Duitsers lagere prijzen betaalden dan Nederlanders, bijvoorbeeld bier werd tijdens de oorlog flink duurder terwijl Duitsers de 'oude' prijs betaalden.

Zionisme
Het streven naar een onafhankelijke vrije staat Israël.

Zugstreifen
Duitse benaming van het doorzoeken van treinen en treinstations op Joden en verzetsmensen.

Zuivering (zuiveringsbesluit)
Na de oorlog moest de samenleving ontdaan worden van lieden die nog het nationaal-socialisme aanhingen. Zij waren voornamelijk ongewenst in overheidsdienst en als bestuurders van bedrijven.

Zwaar water
Zwaar water is nodig om de in een kernreactor vrijkomende warmte af te remmen en is daardoor onontbeerlijk bij de productie van kernwapens, Hitler wilde 'zwaar water' uit Noorwegen halen, de enige producent ervan in Europa. Door sabotages en bombardementen is het nooit zo ver gekomen.

Zwart Front
Een fascistische organisatie die in Nederland actief was van 1934 tot 1941. Later werd dit het Nationaal Front.

Zwarthemden
Bijnaam voor de WA van de NSB vanwege hun uniform, naar voorbeeld van de troepen van Mussolini.

Zwarte markt
Naarmate de oorlog langer duurde waren steeds meer levensbehoeften alleen op de bon verkrijgbaar, samen met je distributiekaart en je persoonsbewijs kon je dan aan eten komen.
In de hongerwinter van 1944 was er nagenoeg niets meer vekrijgbaar zonder bonnen.
Als je door de bonnen heen was kon je nog wel vaak op de 'zwarte markt' terecht. Veel gezinnen ruilden hun trouwringen tegen een zak aardappelen.

Zwarte muur
Gevangenen van Auschwitz die werden geëxecuteerd voor een vuurpeloton moesten voor een houten zwarte muur gaan staan om de stenen muur erachter te beschermen tegen de kogelregen. Ook ketsten de kogels af op de muur met als gevolg dat anderen onbedoeld geraakt werden.

Zwarte Tulpen
Een bataljon van de Amsterdams politie dat vernoemd werd naar de overleden Amsterdamse Jodenhater Sybren Tulp.

Zwarte weduwe
Bijnaam voor concentratiekamp Auschwitz EN Florentine (Florrie) Rost van Tonningen, de vrouw van Meinoud Rost van Tonningen, de eerste man binnen de NSB achter Anton Mussert. Florrie zou tot aan haar dood in 2007 de holocaust blijven ontkennen.

Zweedsch wittebrood
Tijdens de laatste maanden van de oorlog was het brood op de bon, het regeringsbrood was amper nog te eten, vaak zat er zelfs zaagsel doorheen. De Zweedse regering stuurde meel per boot naar Nederland waarvan brood werd gebakken. Na de oorlog werd Zweeds wittebrood nog lang verkocht, de mensen hadden nog lang het idee dat het beter was dan gewoon brood.
Velen dachten (en denken) dat het Zweedsch wittebrood aan kleine parachutes boven Nederland werd gedropt, niets is minder waar. Wel waren er voedseldroppings rond 1 mei 1945, dat werd operatie Manna genoemd.

Zwitserland
Net als Nederland was Zwitserland tijdens de Eerste Wereldoorlog neutraal. Dat deden ze ook tijdens het begin van de Tweede Wereldoorlog maar Nederland werd toch opgerold en bezet. Zwitserland daarentegen niet.
Er waren veel pro-Duitse krachten actief in Zwitserland omdat het land ingeklemd zat tussen de landen van het kwaad (het Italië van Mussolini, bezet Frankrijk, geannexeerd Oostenrijk en natuurlijk Duitsland zelf.)
Zwitserse bedrijven wilden graag handel drijven met de Duitsers om te overleven. Zwitserland stond toe dat de Duitsers hun grondgebied betraden om elders de aanval in te zetten en vluchtelingen werden dikwijls geweigerd en teruggestuurd.
Na de oorlog konden veel nazi's via Zwitserland naar Zuid-Amerika ontkomen. De KLM was een van de vervoerders.

Zyklon B
Gifgas dat in de Duitse vernietigingskampen gebruikt werd. Het kwam overigens niet uit de valse douchekoppen, maar werd via gaten in het dak naar binnen gegooid.



Kijk voor een chronologische volgorde op deze pagina: TIJDSLIJN TWEEDE WERELDOORLOG

En voor de hoofpersonen tijdens de Tweede Wereldoorlog: HIER.