De Dokwerker

Hoe meewerkend waren de omroepen tijdens de oorlog?

Als de oorlog ook in Nederland uitbreekt telt het Nederlandse omroepbestel vijf omroepen: VPRO, VARA, KRO, AVRO en NCRV. De publiciteitsmachine van Goebbels wil zo snel mogelijk de controle krijgen over de radio-uitzendingen want op die wijze kan het 'verhaal' van de bezetter het beste worden verteld.

De omroepen kregen te maken met Sonderführer Arthur Freudenberg die in het dagelijks leven in Duitsland hoorspelen produceerde. Hij had een team van vijftien man en slechts één opdracht: de controle over de Nederlandse radio overnemen. Op 15 mei 1940, enkele dagen na de capitulatie, meldde Freudenberg zich met zijn mensen als de Propagandakompanie 'Holzhammer' in Hilversum, de rode loper werd nog net niet uitgerold door de AVRO, de belangrijkste pion in radioland in die tijd.
De Duitsers hadden apparatuur bij zich om de verwachtte sabotage te herstellen, maar dat was allemaal niet nodig, alles functioneerde nog.

Diezelfde dag kon er al een door de bezetter gecontroleerde AVRO-nieuwsuitzending worden beluisterd door het Nederlandse volk.

Reeds in oktober 1939 ontsloeg de KRO vijftien Joodse leden van het KRO-orkest, de AVRO ontsloeg de meeste Joodse medewerkers van de omroep, nog voordat de Duitsers dat eisten. Alle omroepen bleven amusementsuitzendingen verzorgen met daar doorheen propaganda van de nazi's.
Op deze wijze wisten de Duitsers zeker dat hun boodschap luid en duidelijk zou overkomen want de luisteraars stemden nog altijd massaal af op de populaire programma's van de omroepen. Alleen de VARA sputterde nog enigszins tegen, maar al snel schikte ook deze omroep zich naar de eisen van de 'Rundfunk Betreungsstelle'.
'Senderleiter' Freudenberg bepaalde alles!

Op 20 mei 1940 waren alle omroepen volledig onder controle van Freudenberg en zonden weer volledig uit zoals voor de oorlog, maar nu met een behoorlijke dosis zelfcensuur.
Freudenberg vond vijf omroepen onhandelbaar en streefde naar één omroep, de omroepen zelf wilden dat zien te voorkomen door Freudenberg te vriend te houden, KRO en NCRV stuurden hem met kerst 1940 een kalender voor 1941, dat mocht echter niet baten want in maart 1941 viel alsnog het doek voor de omroepen.
De programma's bleven echter bestaan, ze werden gelardeerd met nog meer Duitse propaganda, maar alle omroepen konden zo toch hun medewerkers in dienst houden en uitzendingen verzorgen. Over de Joden en hun vreselijke lot werd uiteraard gezwegen

The Ramblers gaven optredens en accepteerden dat de Duitsers via hen hun anti-Joodse beleid propageerden. Over dat het ANP (Algemeen Nederlands Persbureau) en de AVRO hun Joodse medewerkers hadden ontslagen werd gezwegen als het graf.
Willem Vogt (overleden in 1973) was oprichter en directeur van de AVRO, lange tijd de enige omroep voor de oorlog. Het eerste contact tussen de omroepen en de Duitsers verliep via hem. Vogt wilde baas van de Nederlandsche Omroep worden, maar de Duitsers stelden de Nederlandse nazi Willem Herweijer aan, zeer tot ongenoegen van Vogt.
Herweijer schorste iedereen die kritiek op de Duitsers had.

Han Hollander

Hartog (Han) Hollander stierf op 9 juli 1943 in vernietigingskamp Sobibor, Han was de eerste Nederlandse sportverslaggever, hij was Joods maar profileerde zich niet als zodanig. In 1936 deed hij verslag van de Olympische Spelen van 1936 waarvoor hij van Adolf Hitler persoonlijk een geschreven dankwoord kreeg voor zijn uitmuntende verslag tijdens de spelen.

Han dacht dat hij daardoor niet onder hoefde te duiken, ook al ontsloeg de AVRO hem omdat er geen werk meer voor hem zou zijn. De werkelijkheid was een andere, de Duitsers hadden geen enkel verbod uitgevaardigd op sport, dus Han had daar verslag van kunnen doen, maar de AVRO wilde van de Jood Han Hollander af.

De meeste medewerkers die in de oorlog fout waren geweest hebben geen seconde zonder werk gezeten, een zuivering vond niet plaats bij de omroepen, top-bestuurders als Speet, Vogt en Dito werd geen strobreed in de weg gelegd. Willem Vogt kreeg zelfs een Koninklijke onderscheding na de oorlog.

Jacques van Tol

De man met twee gezichten en meerdere namen. Zeker, Jacques was zeer gedreven in het schrijven van teksten, hij schudde de ene na de andere parel uit zijn mouw, maar hij schreef meestal onder een pseudoniem. Louis Davids deed hem een voorstel, die is bereid Van Tol het viervoudige te betalen voor een tekst als Van Tol zwijgt over zijn auteurschap en dat Davids dus zijn naam eronder mag zetten.

Het succes van Louis Davids groeit tot enorme hoogte, maar Van Tol profiteert daar niet in gelijke mate in mee. Dat begint hem danig te irriteren. In 1938 steekt hij zijn sympathiën voor de Duitse politiek niet onder stoelen of banken en wordt zelfs lid van de NSB.
Voor zover ik na heb kunnen gaan is hij nooit actief geweest voor de beweging en zegde hij nog tijdens de oorlog zijn lidmaatschap op.

Van Tol beschimpte kritiek op de NSB en maakte op de enorme hit 'De Kleine Man' van Louis Davids een nieuwe tekst en doopte het nummer om tot 'Jodenman'. Het oorspronkelijke nummer 'De kleine man' werd al in 1929 geschreven door Jacques van Tol zelf, dus niet door Louis Davids die er een grote hit mee had als protestlied.
De anti-Joodse versie werd door velen meegezongen, in de zin: 'dat is die jodenman, die dikke jodenman, die uitgekookte, gaargestookte vette jodenman' zag niemand kwaad.
De nazi's waren er blij mee!

Was er dan helemaal geen tegenwerking? Jawel, met name technici saboteerden apparatuur, maar de Duitsers konden dat in alle gevallen snel herstellen. Van de directie en presentatoren hadden de Duitsers niets te vrezen, er werd volledig en onverkort voldaan aan de eisen van de bezetter.

Weetje
De bekende zanger Tol Hanse van de hit 'Big City' heet eigenlijk Hans van Tol en is een zoon van Jacques.

Van Tol zag de beperkingen die de Duitsers oplegden als beklemmend en deed openlijk een beroep de maatregelen in heroverweging te nemen.
Ook zegde hij het lidmaatschap van de NSB op. Na de oorlog zou blijken dat hij persoonlijk met succes bij de Duitsers had gepleit dat iemand níet op transport naar Westerbork zou worden gesteld. Ook bleek dat Jacques onderdak had geboden aan Joden. Toch werd er na de oorlog een arrestatiebevel tegen hem uitgevaardigd en zat hij ruim drie jaar in de cel.

Adolphe (Dolf) Karelsen

Voorloper van het bekende Metropole Orkest was het AVRO radio orkest De Decibels onder leiding van Karelsen, een op 1 april 1905 te Amsterdam geboren Joodse musicus en arrangeur. Na de Duitse inval in 1940 werd Dolf Karelsen vanwege zijn Joodse afkomst door de AVRO ontslagen zonder dat de Duitsers daar om hadden gevraagd.
David van der Linden, was een goede vriend en eveneens musicus, hij zou na de oorlog jarenlang leiding geven aan het Metropole Orkest.
Al snel noemde men David van der Linden naar zijn voorganger Dolf.

Karelsen werd in november 1942 op transport gesteld en vermoord door de Duitsers. 'Dolf' van der Linden gaf zijn vermoordde vriend een passend eerbetoon door na de oorlog de Victory Marsch van Karelsen te spelen met zijn Metropole Orkest. Dolf nam de zorg voor de weduwe en kinderen van Karelsen op zich.

Dick Verkijk

In 1974 deed Verkijk onderzoek naar de rol van de omroepen tijdens de oorlog, met name de AVRO was 'not amused', maar Dick zette door. Zijn boek 'Radio Hilversum, 1940-1945: De omroep in de oorlog' werd besproken door de kranten, maar opnieuw bleef het in Hilversum stil, er werd geen aandacht aan de eigen uiterst kwalijke rol van dertig jaar daarvoor besteed.

Zijn boek geldt nog altijd als dé bijbel over het onderwerp 'de omroepen tijdens de bezetting'. Verkijk deed jarenlang onderzoek naar omroepen, hun directeuren, medewerkers en de uitvoerende artiesten. Willem Vogt, een van de belangrijkste figuren tijdens de bezetting in omroepland, wilde wel praten met Verkaik, maar die mocht het gesprek niet opnemen.
De enige conclusie die je na het lezen van zijn boek kunt trekken is dat de omroepen vanaf de eerste seconde kritiekloos uitvoerden wat de bezetter van het verwachtte.
De 'Nederlandsche Omroep' was een verlengstuk van de Duitse propaganda-industrie.

Thomas Leeflang schreef in 2017 'Hallo, hallo, wie stinkt daar zo?: het mannetje van de radio!' Dit boek gaat dieper in op hoe knullig het onderzoek na de oorlog was naar de rol van de omroepen tijdens de bezetting. Bijvoorbeeld het ontslag van meerdere Joodse werknemers binnen de AVRO, nog voordat de Duitsers daarom vroegen, werd niet meegenomen tijdens de onderzoeken.
Zoals eerder al gesteld, Willem Vogt van de AVRO ging geheel vrijuit en werd zelfs Koninklijk onderscheiden.

Documentaire Alfred Edelstein

Edelstein maakte in 2024 als hoofd van de Joodse programmering van de EO (Evangelische Omroep) een documentaire, genaamd 'Het verraad van Hilversum'. Deze werd op 28 augustus uitgezonden op een, helaas, 'verstopt' uurtje. Edelstein wilde met de documentaire de omroepen een spiegel voorhouden en het Nederlandse volk vertellen dat de omroepen ronduit 'fout' waren tijdens de oorlog.
Wellicht komt er een monument voor de vijftien orkestleden of misschien wel voor alle Joodse werknemers die zo ontzettend in de steek zijn gelaten door de omroepen.
De EO probeert dit binnen de NPO in samenspraak met de andere omroepen voor elkaar te krijgen, maar vooralsnog staat niemand er om te springen.
Veelzeggend hierin is dat de NPO op geen enkele wijze wilde reageren op de documentaire van Alfred Edelstein. De AVRO (thans AVRO/TROS) vond het zelfs 'niet wenselijk' om te reageren. We hebben het hier over een publieke omroep die betaald wordt door de belastingbetaler!