De Dokwerker

Gerrit van der Veen

Amsterdammers zijn vooral bekend met het Gerrit van der Veen College in de Gerrit van der Veenstraat, niet dat dat adres eenvoudig op de website van de school te vinden is, maar wie was Gerrit van der Veen nou eigenlijk?
Dat ik hem bespreek betekent uiteraard dat hij iets met Amsterdam en de Tweede Wereldoorlog te maken heeft.

Gerrit Jan van der Veen was een geboren Amsterdammer (1902) die beeldend kunstenaar was. De Duitsers schoten hem in 1944 in de duinen bij Overveen dood. Hij werd slechts 42 jaar.

De Kultuurkamer werd door de Duitsers ingesteld om alle kunstzinnige uitingen onderdeel uit te laten maken van de promotie van het nationaal-socialisme. Van pers tot regisseurs en van schrijvers tot acteurs. Allen dienden zij zich te melden voor registratie.
Optreden zonder lidmaatschap betekende een boete en tegenwerking om aan de bak te kunnen komen als kunstenaar. Mensen als Wim Sonneveld, Marten Toonder, Simon Vestdijk, Max Woiski en Karel Appel hadden weinig moeite met het lidmaatschap, zij konden hun vak dan ook gewoon uitoefenen tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Maar er waren er ook die principiëler waren.

Zij weigerden het lidmaatschap van de Kultuurkamer
Godfried Bomans, Jan de Hartog, Maartje Offers, Ferdinand Bordewijk, Mari Andriessen, Annie de Reuver, Ton Lutz en Gerrit van der Veen weigerden lid te worden. Zij vonden dat zij op geen enkele manier medewerking mochten verlenen aan door de bezetter opgelegde beperkingen.
Ook zagen zij een eventueel lidmaatschap als steun aan de bezetter die propaganda nodig had om de idealen uit te dragen.

Van der Veen was zo verbolgen over de boete die hij opgelegd kreeg omdat hij geen lid wilde worden dat hij een tegenbeweging opzette en leidde. Doel was om zoveel mogelijk kunstenaars aangesloten te krijgen zodat er een net zo grote club artiesten zonder lidmaatschap zou ontstaan als degenen die zich wel hadden aangesloten bij de Kultuurkamer.

Drie heldendaden

Persoonsbewijzencentrale
Aanslag bevolkingsregister
Overval Huis van Bewaring

Persoonsbewijzencentrale
Het 'Ausweis' was een persoonsbewijs dat je moest tonen als je door de Duitsers werd aangehouden, in het papier stond een grote J als je Jood was, dit was voor de Duitsers al vaak aanleiding om je op transport te zetten. Maar ook mannen werden vaak zonder pardon op transport gezet.
Ik herinner mij een verhaal van mijn buurman die ook een vervalst persoonbewijs had, er stond in dat hij getrouwd was waardoor hij kostwinnaar was en daardoor niet naar Duitsland hoefde om te werken.
Van der Veen hield duizenden Amsterdammers uit handen van de Duitsers door persoonsbewijzen voor hen te laten vervalsen.
Later werden er ook op grote schaal distributiestamkaarten en voedsel- en tabaksbonnen vervalst.

Aanslag bevolkingsregister
De goede administratie die Nederland bijhield van haar bevolking speelde de bezetter danig in de kaart want zo konden ze zien wie Joods was en wie niet en of er mannen in het gezin waren die op transport gezet konden worden voor tewerkstelling.
Er zijn landen die anno 2011 nog altijd geen (volwaardig) bevolkinsgregister hebben waaronder de Verenigde Staten, China, Engeland en België (zij het in dit laatste land wel aanwezig maar niet volledig en sumier.)

De Duitsers gebruikten een deel van Artis aan de Plantage Kerklaan als administratiekantoor. Op 27 maart 1943 pleegde een groep verzetsmensen onder leiding van Van der Veen een aanslag op dit kantoor om de bestanden te vernietigen. Helaas bleek dit achteraf zinloos omdat de Duitsers het volledige archief gekopieerd hadden.

Overval Huis van Bewaring
Desastreuser verliep de poging zijn makkers van het verzet te bevrijden uit het huis van bewaring aan de Weteringschans. Hij en zijn helpers werden voortijdig betrapt en beschoten, Van der Veen kon nog wel wegkomen maar werd later alsnog opgepakt.

De overval was op 1 mei, hij werd op 12 mei gearresteerd. Zijn proces was op 10 juni 1944. De Duitsers waren zo bang dat hij en zijn kornuiten zouden ontsnappen of daarbij hulp zouden krijgen dat ze nog dezelfde dag in de duinen bij Overveen werden terechtgesteld.
Tijdens de overval op het huis van bewaring was hij door de benen geschoten waardoor hij zelf niet meer kon staan. Toch wilde hij tussen zijn companen staan die hem overend hielden toen de Duitsers hen allen doodschoten.

Onderscheidingen

School
Aan de Euterpestraat was tijdens de oorlog het hoofdkantoor van de SD gevestigd, in dit gebouw is een school gevestigd die naar hem vernoemd is.


Weetje
In de Euterpestraat huisde de gevreesde SD met hun hoofdkwartier, ze hadden er een beruchte gevangenis waar gemarteld werd. Tante Truus (link) zat er onder andere, zij Zij stelde voedselpakketten samen die naar kampen in Frankrijk, Polen en Nederland werden gestuurd. Ook hielp zij veel kinderen bij het onderduiken. Ondanks dat zij hier in de gevangenis heeft gezeten kon zij later haar werk voortzetten.
Op 26 november 1944 bombardeerden de Engelsen het pand, die waren helaas niet trefzeker voldoende want bij het bombardement vielen er bijna 60 slachtoffers onder de Amsterdamse bevolking.


Straat
Ook de straat waar de school staat is omgedoopt tot de Gerrit van der Veenstraat (voorheen de Euterpestraat.)


Verzetskruis
Als een van de weinigen viel Gerrit Jan in 1946 de eer te beurt postuum het Verzetskruis te mogen ontvangen.

Stichting
In hetzelfde jaar werd de Stichting Kunstenaarsverzet 1942-1945 opgericht om Van der Veen en zijn companen in het verzet blijvend te eren.

Medal of Freedom (Silver)
Op 7 mei 1953 kreeg Van der Veen postuum de op een na hoogste Amerikaanse onderscheiding voor niet-Amerikanen. Slechts 350 mensen hebben ooit deze medaille ontvangen die niet alleen geld voor helden uit de Tweede Wereldoorlog.

Monument
In een plantsoen aan de Plantage Middenlaan ligt sinds 1973 een bronzen figuur ter nagedachtenis aan de verzetsgroep waar Gerrit Jan van der Veen leiding aan gaf.

Yad Vashem
In 2003 behaagde het de Yad Vashem stichting in Israël hem als niet-Jood te onderscheiden voor zijn hulp aan Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Plaquette
Aan zijn woonhuis/ atelier aan de Zomerdijkstraat 22 is een plaquette bevestigd.

Naschrift 2017

'De tijd zal het leren', geen holle frase, maar vaak realiteit. Zo ook rond de aanslag op het bevolkingsregister. Niet Van der Veen, maar Frieda Belinfante (link) bleek achter de aanslag te zitten. Waarom ik daar niet over berichtte is simpel, ik wist het niet omdat het niet gedocumenteerd is.
Loe de Jong (link) was een onderzoeker die namens het NIOD in opdracht van de Nederlandse regering onderzoek heeft gedaan naar Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Naar mate je je verdiept in zijn kroniek kom je steeds meer onvolkomenheden tegen, op zich niet altijd verwijtbaar, omdat het een hels karwei was. Maar ook lie De Jong opzettelijk feiten en personen weg en verdraaide hij soms de werkelijkheid.

Bijvoorbeeld voor Jacoba van Tongeren (link) had Loe de Jong weinig aandacht, voor vrouwen in het verzet eigenlijk helemaal niet. Frieda Belinfante noemt hij in zijn kroniek al helemaal niet, en dat is volstrekt ten onrechte, zo bleek mij.
...lees hier verder...

Pagina's gerelateerd aan het verzet

   Hannie Schaft
   Herdenkingskruis
   Het Parool
   Olympia
   Onbekende helden
   Oorlogsmonumenten
   Verzetsbank
   Verzetskruis
   Verzetsmuseum
   Yad Vashem