De Dokwerker

Hans Hirschfeld was hij nu wel of niet een collaborateur?

Hans Max Hirschfeld is in 1961 overleden maar zijn naam valt nog regelmatig omdat hij niet onomstreden is. De een vindt hem een collaborateur en de ander een held. Of de waarheid in het midden kan liggen is net zo iets als 'tussen twee banen' in zitten, je bent dan gewoon werkloos, maar zegt het wat fraaier.

De Eerste Wereldoorlog heeft zijn tol geëist, er is hoge werkloosheid, de mensen hebben nauwelijks iets te eten en net als in Duitsland, waar Hitler sinds 1933 aan de macht is, steken anti-Joodse sentimenten in Nederland de kop op. De NSB is gevormd naar voorbeeld van Hitlers' NSDAP en wint aan ledental.
Duitsland was ook destijds de belangrijkste handelspartner van Nederland, maar de Duitsers leden zwaar onder het juk van de door de geallieerden opgelegde herstelbetalingen. Duitse bedrijven gingen een felle strijd aan met hun buurlanden en probeerden marktaandelen in te pikken.

1933 - 1940
Hirschfeld is econoom en werkzaam op het Ministerie van Arbeid, Handel en Nijverheid. Hij pleit voor het beschermen van de binnenlandse handel door importbeperkingen en -heffingen op te leggen aan bedrijven die onder de prijs duiken van Nederlandse producenten.
Maar Nederland kon ook niet zonder Duitsland dat voor veel Nederlandse ondernemingen afzetgebied nummer één was. Hirschfeld wordt aangesteld om de handelsbetrekkingen met de grote buurman te kanaliseren. Op hoog ambtelijk niveau kreeg Hirschfeld veel voor elkaar. Je kunt stellen dat hij in de periode 1933 - 1940 van onschatbare waarde was voor de Nederlandse handel en dus economie.

1940 - 1945
De regering en het Koningshuis wijken uit naar Engeland, daarmee het land in feite overlatend aan de militairen, want van enig gezag was geen sprake meer. Henri Winkelman was generaal en had de sleutel gekregen om op de winkel te passen. Dat hield hij vijf dagen vol. Toen Rotterdam eenmaal gebombardeerd was door de Duitsers weigerde hij ook Utrecht en Den Haag plat te laten gooien, hij wierp de handoek in de ring.

Elders op deze site kun je meer lezen over HENRI WINKELMAN.

Van Hirschfeld en zijn collega's op hetzelfde ambtelijke niveau werd verlangd dat zij met de Duitsers meewerkten, mits dat in het belang van het Nederlandse volk was. Er ging nauwelijks nog iets over de landsgrenzen want de nazi's beheersten alles.
Duitsland had een terkot aan arbeiders, dat kwam hoofdzakelijk doordat Duitsland zoveel mogelijk wilde exporteren, de gebieden die zij bezet hadden werden bevoorraad vanuit Duitsland, uiteraard moest daar flink voor worden betaald. De producten werden gemaakt door gevangenen en later door gedeporteerden uit bezette gebieden.

Hirschfeld wilde aanvankelijk voorkomen dat Nederlanders naar Duitsland gebracht werden om dwangarbeid te verrichten. Hoewel hij deels Joods was (vaderjood) maakten de Duitsers liever gebruik van zijn kennis en kunde dan hem te vermoorden.
Pas toen er een spoorwegstaking uitbrak tijdens de hongerwinter van 1944 verloor Hirschfeld de grip op de distributie om de simpele reden dat er niets meer te verdelen viel.
Hirschfeld was fel gekant tegen de vanuit Londen gedicteerde stakingen. De repressailles van de Duitsers waren enorm en veel effect hadden de stakingen ook niet. Meerdere malen verzette Hirschfeld zich tegen stakingen. De regering in ballingschap hekelde zijn houding.

1945 - de bevrijding
Na de oorlog is er onderzoek gedaan naar de effectiviteit van de manier van werken van Hirschfeld, de commissie die dit moest doen kon niet anders concluderen dan dat Hirschfeld telkens de juiste beslissingen had genomen. De eerste na-oorlogse regering liet zijn oor hangen naar de kritiek in de pers dat Hirschfeld nooit oog zou hebben gehad voor de verschrikkingen die de Duitsers de Nederlanders aandeden waarop hij alsnog, zij het eervol, werd ontslagen.
Hij was razend en tekende met succes beroep aan tegen dit besluit. Een inmiddels nieuw aangetreden regering rehabiliteerde hem.

Vervolgens nam Hirschfeld zelf ontslag. Dit 'een-tweeje' tussen hem en de regering pastte goed bij Hirschfeld, hij manouvreerde voor en tijdens de oorlog immers ook al tussen de mijnen door. Hij werd benoemd tot adviseur van de Minister van Buitenlandse Zaken met betrekking tot het na de oorlog door de geallieerden opgedeelde Duitsland.
In 1951 werd hij ook lid van een commissie die ging over de afdracht van contributie aan de NAVO. Ook bekleedde hij tal van commissariaten in het Nederlandse bedrijfsleven.

Loe de Jong van het NIOD had geen goed woord over voor Hirschfeld die veel te afzijdig zou zijn geweest en geen enkel oog zou hebben gehad voor het verzet. Hoewel De Jong vaak benadrukte dat verreweg de meeste Nederlanders te passief zijn gebleven tijdens de oorlogsjaren vond hij dat Hirschfeld in zijn positie het goede voorbeeld had moeten geven.
Er zijn ook mensen die Hirschfeld een verrader hebben genoemd omdat hij meewerkte aan het lamleggen van de Nederlandse economie. Ook zijn er mensen die in hem een held zien die niet van zijn post week en veel heeft gedaan om de economie op gang te houden. Dat hij veel met de Duitsers onderhandelde was in feite zelfs zijn opdracht: doe wat in het belang is van het Nederlandse volk.

Hans Max Hirschfeld overleed in 1961 op de leeftijd van 63 jaar.

In het algemeen

Toen de oorlog uitbrak werden er door Joodse instanties oproepen gedaan de Duitsers te boycotten, maar ook Joden bleven in het algemeen zaken doen met Duitsland. Zelfs Otto Frank, de vader van Anne, leverde aan de Duitse Wehrmacht. Nu was Frank een relatief kleine ondernemer die misschien niet veel keus had als uit Duitsland naar Amsterdam gevluchtte Jood.
Veel overheden dreven handel met de Duitse bezetter, onder andere Hans Hirschfeld wordt daarbij genoemd als het over Nederland gaat.

Elders op dese site ga ik nog uitvoeriger in op de Joodse Raad (link) maar de Raad werd op aandringen van de Duitsers ingesteld na de Februaristaking van 1941. De Duitsers wilden in kaart hebben wie wat was en waar woonde. De Raad bestond uit de Joodse elite die meenden geen keus te hebben, maar is dit niet precies wat Hirschfeld werd verweten? Vast staat dat leden van de Raad privileges hadden.
Zijn konden namelijk niet worden gedeporteerd maar werkten wel mee aan het opstellen van lijsten aan de hand waarvan andere Joden naar vernietigingskampen werden afgevoerd. De Raad liet ook aan de Joden weten dat ze een Jodenster moesten dragen, dat was hen weliswaar opgedragen door de Duitsers, maar toch.

Er wordt door sommigen beweerd dat nergens anders in Europa dan in Nederland de zuivering zo soepel verliep. Eerlijkheidshalve moet wel worden opgemerkt dat het bevolkinsgregister van Nederland ongekend gedetailleerd was.

Yad Vashem (link) portretteerde na de oorlog haar Joodse leiders in nazi-Europa tussen 1933-1945. Tot een aanklacht in Nederland kwam het nimmer omdat de leiders van de Joodse raad verklaarden dat ze verwachtten dat er een meer humaan regime zou gelden als zij meewerkten.
Joden waren bang voor het Nationaal-Socialisme, wie niet, maar zeker, Joden hadden het meeste te vrezen van de nazi's. Ze waren in het verleden ook niet vooor niets op de vlucht geslagen uit het Duitsland van Hitler dat al vanaf 1933 zeer onaangenaam was voor Joodse families.

Download

DISCUSSIEDOSSIER OVER DR. HANS MAX HIRSCHFELD
Dr. Hans Max Hirschfeld, man zonder moreel kompas?
Over de ontsporing van beeldvorming door ROBIN DE BRUIN
PDF