De Dokwerker

De Jordaan, plaats van handeling: de Bloemgracht

Het was niet mijn bedoeling, want ik liep door de Amsterdamse Jordaan om foto's te maken van het voormalig Jongensweeshuis in de Elandsstraat 105. Dit was min of meer op verzoek van een lezer van mijn andere site, MokumsNL.
Helaas bleek ik het nummer verkeerd te hebben doorgekregen, ik moest op 150 zijn, maar daar kwam ik thuis pas achter. Ik dacht dat het pand plaats had gemaakt voor nieuwbouw, maar niet getreurd, het Jongensweeshuis gaat in de herkansing, een andere verrassing stond mij wel te wachten.

Er was veel verzet in Nederland, op de een of andere manier was 5% van de Nederlandse bevolking bezig om het de Duitsers lastig te maken. Dat kon bestaan uit het liquideren van NSB'ers, het helpen van Joden aan onderdak tot en met het maken van valse papieren. Ook op kleinere schaal kwam verzet voor, vaak niet-georganiseerd. In tijden van oorlog zijn immers alle middelen tegen een bezetter geoorloofd.
Zo waren er dus ook goed georganiseerde verzetsgroepen die planmatig te werk gingen, zo'n groep was de RvV.

RvV

De Raad van Verzet (RvV) was een Nederlandse verzetsorganisatie met plaatselijke afdelingen en commandanten. De RvV is opgericht in 1943 en zetelde in Amersfoort, maar het hart van het verzet opereerde vanuit Amsterdam. Toch werden daar zelden grote beslissingen genomen omdat de leiders ondergedoken zaten in andere delen van het land. Als centraal hoofdkwartier werd Maarn gekozen, provincie Utrecht.
Onderdeel van de RvV was het Amsterdams Kunstenaarsverzet rond Gerrit van der Veen (link.) De Raad wilde het verzet in Nederland coördineren, maar de Binnenlandse Strijdkrachten (BS) gingen hun eigen weg, die moesten niet veel van de communisten hebben. De BS werden vanuit Londen door Prins Bernhard aangestuurd.
Uiteindelijk gingen beide kampen uit elkaar, de RvV was beter georganiseerd dan de BS, toch zouden laatstgenoemden na de oorlog met de eer gaan strijken, van de communisten wilde men lange tijd niets weten, dat duurde voort tot diep in de tachtiger jaren.

Wapenfeit
Zomaar een voorbeeld, uit een reeks van velen. De BS heeft zondermeer goed werk verricht, elders op deze site bericht ik daar ook over, deze pagina gaat over drie helden die deel uitmaakten van de RvV, maar het einde van de oorlog (net) niet haalden.

Drama op de Bloemgracht

Jacobus Stevense, Johannes Stephanus Keune, Durk Wolters

Drie mannen, drie helden, drie slachtoffers.


Jacobus (Ko) Stevense
...was een Zeeuw, hij is 20 als hij naar Amsterdam verhuisd en wordt typograaf, de Duitsers verplichten hem om in Duitsland te gaan werken Tijdens een verlof duikt hij onder, hij wil niet langer voor de nazi's werken. Hij gaat vrijwel onmiddellijk het verzet in en sluit zich in de zomer van 1944 aan bij de RvV. Ko verblijft vaak bij Durk op de zolderverdieping van Bloemgracht 82.
In 2013 ontving ik twee door Ko geschreven brieven, zeer indrukwekkend, klik HIER voor meer daarover.

Johannes (Jan) Keune
...een geboren Amsterdammer, was labiel, dat blijkt uit alles, maar een enorme heldhaftigheid kwam daarbij mee. Hij had tijdens de oorlogsjaren geen werk waarop hij zich als 29-jarige in 1943 aansloot bij de RvV die hem financieel hielp. Vanaf juli 1944 nam hij deel aan gewapende acties. Regelmatig verblijft ook Keune aan de Bloemgracht 82-III, de woning van Durk.

Durk (Dick) Wolters
...was een Groningse vrachtwagenchauffeur en overtuigd communist. Hij werd meerdere malen opgepakt, maar ontsnapte even zo vaak en dook uiteindelijk onder in Amsterdam. Op de Bloemgracht 82 huurde hij een kamer op zolder, zo leerde hij Ko en Jan kennen. Vanaf 1943 werd hij leider van een groep binnen de RvV. Hij was toen 32 jaar.

Ko en Jan hadden de opdracht om een wapendepot van de NSB, dat net verplaatst was naar de De Clercqstraat, te vernietigen. Hiertoe braken zij in bij de woning van een NSB'er. Terwijl zij bezig waren om de wapens onklaar te maken kwam de NSB'er thuis. Deze werd gekneveld en in een kast gestopt. Ze moesten tot de volgende in de woning blijven in verband met de spertijd. Daarna spoedden zij zich naar de Bloemgracht.
Kort nadat zij daar aankwamen om bij Dick Wolters verslag uit te brengen werden zij door de Sipo (waaronder de beruchte Maarten Kuiper) verrast ter plekke doodgeschoten. Zij liggen begraven op de Eerebegraafplaats te Bloemendaal.

Weetje 01
De gedenksteen is nog altijd aanwezig in de gevel van het pand, ik sprak de huidige eigenaar, Ruud Schildmeijer, de plaat is in 2014 vervangen. Hij kocht het pand in 1985 en trof tijdens een verbouwing kogels in de vloer aan, die heeft hij nog altijd ter herinnering aan wat er in de vroege ochtend van de 25ste april 1945 is gebeurd.


Met recht een huis met geschiedenis.

Weetje 02
Er stonden wat foutjes op de oude gedenkplaat. Ko heette Stevense, met een 'n' en is niet op 17 november maar op 12 november geboren. Wolters heette Durk, zijn bijnaam was Dick, dat was niet zijn roepnaam dus die hoort ook niet op de gedenkplaat thuis. Eronder de nieuwe steen.


De onthulling van de nieuwe dedenkplaat vond plaats op 4 mei 2014, kijk HIER voor meer foto's.

Verraad of domme pech?

Over hoe het kon dat de drie zo snel na hun daad gepakt werden doen meerdere lezingen de ronde. Een daarvan is dat er verraad in het spel zou zijn omdat de Sipo aan had gebeld en aan de bewoonster die open deed gevraagd zou hebben of de huurders thuis waren.
Een andere versie is dat Ko en Jan direct na de aanslag gevolgd werden. Uit deze lezing kwam ook naar voren dat de drie mannen op straat zouden zijn neergeschoten. Dick was thuis en Ko en Jan kwamen na de gelukte aanslag verslag uitbrengen, feitelijk kan het dus niet dat ze alle drie op straat stonden.
Omdat de huidige eigenaar mij vertelde dat hij kogels in de vloer had aangetroffen klopt dit ook met de versie dat de drie op drie hoog aan de Bloemgracht 82 door de Sipo op 25 april 1945 zijn doodgeschoten. Twee weken later was de oorlog afgelopen en waren de Duitsers verdreven.

...maar er is meer...

De familie Ten Have

Henk en Jeanette ten Have woonden in de oorlog als kind ook aan de Bloemgracht 82. Henk: "Wij woonden tijdens de oorlog met ons gezin bestaande uit moeder en drie kinderen op de Bloemgracht 82' in Amsterdam. Mijn vader was in Duitsland tewerkgesteld en is pas na de oorlog teruggekeerd, voor een groot gedeelte lopend. Om het gezin toch te kunnen onderhouden en - zo goed en zo kwaad zoiets in die tijd kon - van voedsel te voorzien, is mijn moeder in het verzet terechtgekomen."
Uit informatie weet ik dat mevrouw Ten Have vaak kamers verhuurde aan Joden en verliefd was geworden op Durk Wolters. Ze bracht illegale krantjes rond die ze onder in haar kinderwagen had verstopt. Haar jongste was een enorme huilebalk, als de Duitsers haar zagen aankomen met die krijsende baby lieten ze haar gelijk verder gaan.

Henk en Jeanette weten nog goed dat op 25 april 1945 bij hen op de deur werd gebonsd. De Duitsers vroegen hun moeder of ze mensen in huis had waarop zij ontkennend antwoordde waarop ze haar vroegen of er iemand op zolder zat, blijkbaar hadden zij daar al informatie over.
Mevrouw Ten Have wachtte wellicht iets te lang met antwoorden waarop de Sipo naar boven stormde, even later hoorden de kinderen schieten. Omdat er wapens voor het verzet in het huis van mevrouw Ten Have lagen vreesde zij voor haar eigen leven en dat van haar drie kinderen.

Jeanette vertelt: "Op dat moment heeft mijn moeder afscheid van ons genomen. Ze was ervan overtuigd dat zij ook zou worden gedood, omdat de verborgen wapens gevonden zouden worden. We moesten van haar naar de buurvrouw.
Er is echter niet naar de wapens gezocht. Na het vermoorden van de drie mannen zijn de Duitsers meteen weggegaan. Nadat het in huis weer stil was, is mijn moeder boven gaan kijken. Daar vond ze de drie dode mannen, ze waren getroffen door kogels en met bajonetten gestoken. Mijn moeder heeft toen iemand gewaarschuwd, even later werden de mannen opgehaald. Later hoorden we dat de hele gracht vol met Duitse auto's had gestaan."

Ruud over het eventuele verraad

Dat er sprake is geweest van verraad staat vrijwel vast. Ruud, huidig eigenaar van het pand en kleinzoon van de toenmalige eigenaresse:
"Op 25 april 1945 zijn Durk, Ko en Jan doodgeschoten door de SIPO. Onder andere de SD'ers Viebahn, Ruhl en Kuiper, bekent van "Aktion Silbertanne", vielen het pand binnen. Hoewel een buurtbewoner van verraad werd beschuldigd is deze zaak nooit opgelost. Volgens een beschrijving riepen de moorden veel vragen op, zo'n tien dagen voor het einde van de oorlog. Stevense en Keune kwamen verslag uitbrengen van hun overval op een NSB'er in De Clercqstraat.

Zijn zij geschaduwd, hoe kwam de SIPO het pand binnen, werden zij verraden door een buurtbewoner of was het een afrekening met het Communistisch verzet (Velser Affaire?) Henk ten Have, zoon van onderduikgeefster Mevrouw Ten Have-van den Berg, heeft altijd gezegd dat de verrader de NSB'er van één hoog was. Het pand is al heel lang in de familie en ik weet van mijn vader dat de woning op de bewuste dag leeg stond. De bewoner was net een paar dagen eerder vertrokken, mijn vader moest die nacht in de woning slapen omdat leegstaande huizen vaak werden leeg gesloopt voor het hout om mee te stoken.

Ik heb in het Gemeente-archief gekeken wie daar rond die tijd gewoond heeft. Het bleek dat Hendricus Kouw daar van 28 augutsus 1943 tot 9 mei 1945 ingeschreven heeft gestaan, zijn adres daarna was Wagenaarstraat 113-1. Of Kouw een NSB'er was weet ik niet, maar op zijn naam heb ik het stadsarchief gezocht bij de politierapporten uit die jaren. Het blijkt dat hij twee dagen voor de moorden vast zat op het hoofdbureau van politie aan de Elandsgracht. Kouw gaf als woonadres zijn nieuwe adres op, dus niet de Bloemgracht.
Als bewoner van Bloemgracht 82-1 moet Kouw hebben gemerkt dat er veel onbekende mensen over de trap kwamen. Misschien had hij ook nog sleutels van het pand, wie zal het zeggen. Maar het wordt nog vreemder als Kouw en zijn zonen worden genoemd in berichten in twee kranten als slachtoffers van de SD:


Hoe komt men hier zo snel aan? De informatie klopt uiteraard niet want we weten inmiddels wie de drie doden zijn en bovendien is mij gebleken dat Kouw in 1973 is overleden en zijn zoons respectievelijk in 2001 en 2009. Dit alles levert veel vermoedens op, maar absoluut geen bewijs.

Ik heb ook gekeken naar een eerdere bewoner van Bloemgracht 82-1. Dit bleek A.M.F van Soest te zijn maar die overleed reeds op 17 april 1942. Zijn weduwe en zijn kinderen verhuisden op 15 juli 1943 naar de Hemonystraat 40-1.

Het bleek dat Van Soest bij de NSKK (een paramilitair onderdeel van de NSDAP) in dienst was en in Frankrijk was omgekomen. In een rouwadvertentie brengt kringleider Melis zijn medeleven over aan de familie. In diverse documenten blijkt dat er aan de Bloemgracht 82-1 of 182 een kringhuis gevestigd was. Zou het kunnen dat er NSB'ers in het pand hebben gewoond of dat dat toch op nummer 182 is geweest?"

...tot zover Ruud Schildmeijer...

De Dokwerker heeft vernomen dat er NSB'ers hebben gewoond op nummer 80, dus naast het verzets- en onderduikadres, een kringhuis van de NSB was hier zeker niet gevestigd, dat was op Bloemgracht 182. wellicht is daar ooit nog eens meer over te vinden. Maar dan nog, hoe kom je er dan met zekerheid achter dat er sprake is geweest van verraad?
Het kringhuis van de NSB op nummer 182 was een kantoor waar chauffeurs werden geronseld voor de Duitsers, onder andere voor de NSKK, een soort van Duitse beroepsvereniging voor vrachtwagenchauffeurs.

Weetje 03
Het pikante is dat de bewoner van 82-1, Van Soest, gewerkt had voor de NSKK en, zoals Ruud al schreef, overleed tijdens zijn werk voor de Duitsers in Frankrijk.

Weetje 04
Leider van de kring aan de Bloemgracht 182 was A. W. L. M. Melis, hij woonde in de Clercqstraat 85-3, waar vlakbij ook het depot gevestigd was dat door Stevense en Keune was overvallen.
Kan het zijn dat Melis de twee heeft herkend en versterking liet aanrukken?

Weetje 05
Eigenlijk niet zozeer een weetje, maar meer een vermoeden. Zoals ik net al schreef woonde Melis in de Clercqstraat 85-3, eerder woonde NSB'er Joost Sterkenburg daar, niet op drie hoog, maar op twee hoog. Sterkenburg was een Gestapo-agent en werd omschreven als 'zeer gevaarlijk, een man die zichzelf enorm sterk acht'.
Op Sterkenburg zou een aanslag worden gepleegd door de RvV. Ook hierbij zouden Jacobus (Ko) Stevense en Johannes (Jan) Keune betrokken zijn geweest. De RvV had zijn adres gekregen vanuit Londen dat regelmatig het 'Contra Signaal' uitbracht, een signalementenblad waarin adressen stonden van landverraders. Sterkenburg zou volgens die informatie in de Clercqstraat 85-2 wonen.
Toen de twee aanbelden schoten ze gelijk, maar later zou dat niet Sterkenburg, maar Melis zijn geweest. Na flink wat speurwerk kwam ik erachter dat Sterkenburg al sinds november 1943 in de Lekstraat 160-1 woonde dus dat hij zou zijn doodgeschoten in de Clercqstraat lijkt niet aannemelijk.
Het is niet uitgesloten dat Sterkenburg het doelwit was, maar dat Melis de deur opendeed en gelijk door Ko en Jan werd doodgeschoten temeer uit het archief van de Gemeente Amsterdam blijkt dat Sterkenburg ooit op drie hoog had gewoond in de Clercqstraat, net als Melis.

...wordt vervolgd...

Brieven van Ko aan zijn familie

Jacobus (Ko) Stevense schreef in 1944 en 1945 aan zijn familie, kijk HIER ervoor.

Foto's Bloemgracht 82

Dit zijn foto's van de zolder zoals Ruud deze aantrof, de staat is exact zoals ten tijde van de schietpartij.