De Dokwerker

Karl Lueger

Iedereen heeft een bron van inspiratie, misschien zelfs onbewust. Maar iemand als Adolf Hitler, waar moet die nou de gedachte vandaan hebben gehaald dat alle Joden vermoord moesten worden? Is er iets gebeurd in zijn leven, mankeerde hem iets of las hij de verkeerde boeken? Ging hij met mensen om die hem dit influisterden?
In mijn zoektocht naar wat Hitler bewogen kan hebben stuitte ik op een man die in Oostenrijk nog altijd op handen wordt gedragen en waarvoor maar liefst vier gedenkplaatsen bestaan; een kerk (bij een kerkhof), een boom (grote eik) in het Rathauspark, een straat en een plein zijn vernoemd naar hem (Karl Lueger Platz), met prominent in het midden een monument.

Eerst maar iets nunanceren
De stad Wenen was en is een prachtige stad, ik ben er nooit geweest, maar vanuit cultureel oogpunt zou ik er graag een bezoekje aan brengen, of ik dan zo nodig naar het Karl Krueger Plein moet waag ik te betwijfelen, maar niets zal me weerhouden ook. Karl Lueger was burgemeester van Wenen van 1897 tot aan zijn dood in 1910. Voor de stad heeft hij als vooruitstrevende eerste burger alleen maar goede dingen gedaan.

Karl Lueger werd op 24 oktober 1844 in Wenen geboren en zou er ook zijn laatste adem uitblazen op 10 maart 1910. Tot zover nog niets bijzonders, maar later zou blijken dat Hitler zeer waarschijnlijk zijn anti-semitische ideëen heeft overgenomen.

Österreichischer Reformverein

Toen Hitler geboren werd was advocaat Lueger al burgemeester, toen deze stierf was Hitler 21. Karl Lueger bepaalde direct na zijn benoeming tot burgemeester van Wenen het gezicht van de politiek door zijn vrijheidsbeperkende optreden jegens buitenlanders, met name Joden. Karl was vanaf 1875 lid van de Weense gemeenteraad en sinds 1885 lid van de Reichsrat voor de linksliberale Demokraten.

Er was een soort van gilde in Wenen zoals we dat in Amsterdam ook kenden in de vroege jaren van de stad. Kleine ondernemers organiseerden zich, maar Joden konden geen lid worden, ook zetten de leden zich sterk af tegen Joodse ondernemers, zaken doen met Joden was uit den boze. Op deze manier wilden zij Joodse collega's buitenspel zetten.
Karl Lueger was gecharmeerd van de beweging en de maatregelen. Als Katholiek zocht hij contact met andere Christenen en sloot daarmee een verbond onder de naam 'Verenigde Christenen'. Hier vloeide een politieke partij uit voert. In 1889 werd de 'Christlichsoziale Partei' opgericht en Lueger stelde zich ten doel burgemeester van Wenen te worden. Het anti-Joodse sentiment bleef de boventoon voeren in de partij.
Karl Lueger zei dat Wenen Duits was en vooral Duits moest blijven, uitspraken die sterk doen denken aan het latere gedachtengoed van Adolf Hitler.

Pluche
Lueger was gek op Wenen en offerde er zelfs een deel van zijn idealen voor op om de stad groot te maken. Het aanwakkeren van anti-Joodse gevoelens had hem op de plek gebracht die hij al jaren ambieerde, maar toen het eenmaal zover was koos hij zijn eigen agenda. Hij liet wegen, een waterleiding en parken aanleggen en bemoeide zich persoonlijk met het onderwijs en de gezondheidszorg.
Tijdens zijn burgemeesterschap leken de Joden weinig last van hem te hebben, in de vaart waarin de Weense economie groeide viel het niet op dat de Joodse samenleving meegroeide en het eigenlijk gemakkelijker had dan in de aanloop naar het eerste burgerschap van Karl Lueger.

Georg Ritter von Schönerer | plaats- en tijdgenoot

Geestverwant van Lueger was Schönerer. Deze pagina had net zo goed zijn naam kunnen dragen want straks zullen we zien dat deze twee 'heren' samen de geschiedenis van de wereld hebben bepaald.
Georg is net als Karl in Wenen geboren, alleen twee jaar eerder. Georg was overtuigd anti-Katholiek en had een hekel aan Joden. Dat uitgerekend hij en de Katholiek Lueger elkaar troffen en een verbond sloten had alles met hun afkeer van Joden te maken.

In 1887 'vinden' Karl en Georg elkaar voor het eerst als Georg als eerste man van de nationaal-socialistische beweging en parlementslid voor de Deutsche Fortschrittparte een motie door het parlement weet te krijgen om Russische en Roemeense Joden te weren. De steun van de opportunist Karl Lueger was hierbij zeer belangrijk.
In de Reichsrat bracht Schönerer vaker antisemitische moties in, zo ontnam hij Joden het recht om openbare gebouwen en installaties te beheren. Dit lijkt zeer op de maatregelen uit de Tweede Wereldoorlog toen Joden geen overheidsfuncties meer mochten bekleden.
Ook de beroepsverboden lijken regelrecht vanuit Wenen te zijn gekopiëerd.

Hun gedachtengang sloot aan bij de pragmatische politiek die zij voorstonden, namelijk een sterk Oostenrijk zonder Joden. De Alldeutsche Bewegung van Georg Ritter von Schönerer kreeg het in 1900 zelfs voor elkaar dat er geld zou worden betaald voor iedere Jood die werd uitgeleverd, dood of levend. Het 'kopgeld' (link) dat Hitler later invoerde lijkt hier rechtstreeks van te zijn gekopiëerd.

Het ongeremd en luidkeels verkondigen van antisemitische standpunten was eerder gebruik dan uitzondering.

Iedereen sprak de ideëen aan
Schönerer kwam eerst op voor boeren, dan weer voor studenten, zijn ideologie sijpelde door vele artikelen in bladen waar hij veel invloed had. Zo verspreidde zijn gedachtengoed zich onder het volk die meer en meer in hem ging geloven. Op zeker moment overschat hij zichzelf en beland in de gevangenis. Lueger stapte in de leegte en bond alle Christenen aan zich.
Met een uitgeschakelde Georg Ritter von Schönerer kon Lueger zich als onbetwiste leider ontwikkelen en kreeg het antisemitisme in Oostenrijk een ander gezicht. Was Schönerer bezig met stadsguerilla in de vorm van knokploegen tegen kleine groepjes Joden, Lueger bracht het antisemitisme bij een groter publiek door het vanuit zijn confessionele beweging te propageren dat Joden niets dan kwaads brachten en een bedreiging waren voor Wenen en daarmee Oostenrijk en de vooruitgang.

Lueger meende gedurende zijn bewind het 'Joodse gevaar' onder controle te hebben. Waar lezen we dat decennia later ook?

Hitlers' tijd in Wenen

Het is 1907, Adolf woont in bij zijn moeder in Linz die al geruime tijd aan borstkanker lijdt, in september van dat jaar reist Adolf af naar Wenen waar hij probeert om tot de Academie voor Beeldende Kunsten te worden toegelaten. Wenen had een jaar eerder het hart van Adolf gestolen.
Hitler keert terug naar Linz waar zijn moeder een medische terugslag krijgt. Klara Hitler-Põlzl, overleed eind 1907. Haar zoon Adolf (dan 18) had enkele jaren voor en enkele weken na haar dood in Linz gewoond. Zelf ben ik de mening toegedaan dat Hitler vrijwel direct na de begrafenis naar Wenen verhuisde omdat zijn moeder op 21 december 1907 overleed en het vast staat dat Hitler in dat jaar in Wenen aankwam.

Eduard Bloch was een Joodse arts die de zorg voor de moeder van Adolf altijd uiterst serieus had genomen, tijdens de oorlog heeft Adolf er persoonlijk voor gezorgd dat het gezin Bloch door de SS en de Gestapo werd ontzien. Hier kan de haat van Hitler jegens Joden dus niet vandaan zijn gekomen.

Schönerer en Lueger hebben de touwtjes stevig in handen in Wenen. Adolf wil opnieuw gaan studeren aan de kunstacademie en onderneemt een tweede toelatingspoging. Hij wordt wederom afgewezen, er komt dus weing terecht van zijn ambities om kunstenaar te worden. Dit verwijt hij voornamelijk de leraren, hij werd tweemaal afgewezen door, volgens sommige bronnen, Joodse beoordelaars en zou daarmee dus nooit een behoorlijke school hebben afgemaakt. Hitler heeft dan weinig geld, wel iets uit de erfenis van zijn vader die in 1903 was overleden, Hitler was toen 13, maar moet zichzelf in Wenen hoofdzakelijk staande houden met tal van kleine baantjes, wellicht werkt hij vaak voor Joden voor weinig geld, maar daar heb ik te weinig over kunnen vinden om dat als een vaststaand feit aan te nemen.

Hij raakt zeer geïnteresseerd in de politiek, hij leest erover in de kranten die zonder moeite de ideëen van Georg Ritter von Schönerer en Karl Lueger ventileren. Wenen gaat het voor de wind in die jaren, Hitler bezoekt enkele malen het parlement en ziet in het antisemitisme de weg naar welvaart zoals die nergens anders in Europa zo groot is als in Wenen en alsmaar doorgroeit.
Adolf Hitler schreef in Mein Kampf dat het antisemitisme van Lueger hem zeer beïnvloed heeft.

In 1913 verhuisde Hitler naar Duitsland zodat hij in Oostenrijk niet in militaire dienst hoefde. Later zou hij alsnog gekeurd worden voor de Oostenrijkse militaire dienst, maar door die keuring kwam hij niet heen. In 1914 nam hij wel vrijwillig dienst in het Duitse leger.

In 1918 wordt het Thule-Gesellschaft in München opgericht, Thule is afgeleid van Ultima Thule, het 'zuivere ras'. De swastika is het logo van de beweging. Veel prominenten uit het Thule-Gesellschaft werken zich later op tot kopstukken onder Hitler. Of Adolf zelf ook lid is geweest is niet bekend, maar veel van zijn gedachtengoed is gestoeld op deze beweging.
In 1919 richt het Thule-Gesellschaft de DAP op, de latere NSDAP, de nazi-partij van Hitler. Het Thule-Gesellschaft bestaat in Oostenrijk nog steeds!

Tenslotte
Het anti-liberalisme, anti-katholicisme, antisemitisme, 'één land', oftewel ondemocratische gedachten, waren bij de jonge Hitler van voor 1907 nergens te bespeuren, pas toen hij in Wenen als student werd afgewezen en weinig geld had en schrijfsels van Schönerer en Lueger las en zag hoe goed het de Oostenrijkers ging, ontwikkelde hij in korte tijd een enorme afkeer van Joden.
Veel van de ideëen die in Oostenrijk 'normaal' waren inspireerden Hitler tot hetgeen hij later in Mein Kampf zou schrijven.

Dat Hitler zijn hersenspinsels uit zijn Weense tijd haalde is ook in zijn boek 'Mein Kampf' te lezen:
Ik dank het aan die tijd (redactie: zijn jeugd), dat ik hard ben geworden en hard kan zijn. En meer nog dan voor deze versterking van mijn wil, ben ik hem (redactie: zijn vader) dankbaar, dat hij mij losscheurde uit de leegheid van een gemakkelijk leven, dat hij het moederskindje uit het zachte dons trok en hem de zorg als levenskameraad gaf, dat hij de tegenspartelende jongen in de wereld van de ellende en de armoede zette (redactie: Wenen waar Hitler arm was en waar volgens hem de Joden minachtend op hem neerkeken) en hem zo met diegenen in aanraking bracht, voor wie hij later zou moeten strijden.
In deze tijd zouden ook mijn ogen geopend worden voor twee gevaren, waarvan ik voordien nog maar nauwelijks de naam kende, en waarvan ik zeker nog niet begreep, welk een ontzettende bedreiging zij vormden voor het bestaan van het Duitse volk: Marxisme en Jodendom.

Wenen eert Lueger met een straat, een plein met monument diverse plaquettes waarvan een aan zijn geboortehuis, een boom, een kerk, maar herdenkt, laat staan noemt, nergens dat Wenen en Lueger de voedingsbodem vormden voor wat later nazi-Duitsland zou worden.

Naschrift april 2012

Op 19 april 2012 las ik op de website van de Oostenrijke televisie dat de Dr. Karl-Lueger-Ring nog dat jaar een andere naam krijgt: Universitätsring, alle andere gedenkplaatsen blijven bestaan, met zijn naam prominent in beeld.

Andere pagina's over Adolf Hitler:
  Tijdlijn Hitler
  Mein Kampf
  De aanslagen
  Berchtesgaden
  Dubbelgangers
  De laatste dagen van Hitler
  Hitlers eigenaardigheden
  Hitlers' dood
  Film Der Untergang
  Hitler leeft!