De Dokwerker

Nederlands krijgsgevangenenkamp

Als je 'concentratiekamp' hoort gaan je gedachten naar de Tweede Wereldoorlog en de kampen die de Duitsers hadden ingericht om burgers uit heel Europa te vermoorden of tewerk te stellen.
Of Nederlanders op het eind van de Tweede Wereldoorlog ook niet van die lieverdjes waren en de Duitsers met gelijke munt terugbetaalden is niet bekend. Sterker nog, er is eigenlijk nauwelijks iets over terug te vinden. Maar er bestond een Nederlands kamp waar Duitsers gevangen werden gehouden. Alle archieven lijken vernietigd.
De Dokwerker vond voldoende voor een interessant verhaal.

Het kamp heeft daadwerkelijk bestaan. Het volgende stukje uit een artikel dat over de kleine gemeente Heeten gaat zegt veel over de teneur die eerst neergezet moet worden als je een goed beeld wilt schetsen van die tijd.

Voor zover de bewoners konden vertellen, werd er in en om Heeten tijdens de oorlog niet echt gevochten. Op zich ging het dagelijkse leven door. Het was een redelijk veilig dorp. Alleen aan het einde van de oorlog, tijdens de laatste tegenstand van de Duitsers, is er fel verzet geweest.
Dat de waarheid ergens in het midden lag zal ik aantonen. Er waren onder andere meerdere verzetsgroepen actief.

Rijkswerkkamp Twilhaar
De Sallandse Heuvelrug is een stuk natuurgebied dat vanuit het noorden met de klok mee ingeklemd ligt tussen de plaatsen Hellendoorn, Nijverdal, Holten en tenslotte Haarle in het westen. In dit natuurgebied was een kamp, 'Rijkswerkkamp Twilhaar'.
Niet van de Duitsers maar van de gemeente Nijverdal, het was bedoeld om werkloze mannen te huisvesten die zich nuttig moesten maken in de bossen. In 1942 namen de Duitsers het kamp over, de werkloze mannen werden weggezonden om plaats te maken voor Joden uit onder andere Amsterdam, Tilburg en Groningen.

Dit kamp werd gebruikt voor gevangenen die in de bossen werkten. Er moest op last van de Duitsers grond ontgonnen worden. Na het afbreken van het kamp in 1947 is er op die plaats een bos aangeplant dat officieel Jodenbosch (later Jodenbos) heette. Het bos fungeerde als monument voor de mannen die er gewerkt hadden.
Eind jaren negentig is dit bos op last van de gemeente Nijverdal gekapt en vanaf 2002 is de plek ook niet meer benoemd. Daarmee verdween in feite een oorlogsmonument.

In maart 1945 hebben er in het kamp ook nog enige Nijverdallers gewoond die, tengevolge van zware bombardementen, dakloos waren geworden. Voor de slachtoffers van Rijkswerkkamp Twilhaar werd er in plaats van het Jodenbos op 2 oktober 2003 een nieuw monument onthuld.

Gelijke munt? (september 1944 - januari 1945)
De Sallandse Heuvelrug heeft weinig te lijden gehad onder de Duitse bezetting, maar er werden wel veel Joden aangevoerd vanuit heel Nederland en vanuit het kamp meestal weer op transport gezet naar vernietigingskampen.
Niet ver van dit gebied, onder de rook van Haarle (gemeente Raalte) ligt in het zuiden Heeten. Tussen deze plaats en Haarle in zou een stuk grond met daarop een boerderij dienst hebben gedaan als gevangenenkamp waar Duitsers, Italianen en Oostenrijkers.
Nergens is officieel iets te vinden over dit kamp dat in de volksmond 'Kamp Prins Bernhard' ging heten. Het is mijn stellige overtuiging dat dit later is bijverzonnen door een van de overlevenden die aan schrijver Martin van Amerongen (De Groene Amsterdammer) zijn verhaal deed.

De Sallandse bossen waren een prima verstopplaats voor mensen uit het verzet of de aan de Duitsers ontsnapte gevangenen, vervelend was wel dat er steeds Duitsers opdoken. Die waanden zich hier, net als de grillige Nederlanders die zich verborgen hielden, veilig omdat het er relatief rustig was met veel bebossing. Een aantal onderduikers namen wat Duitsers gevangen en richtten een kamp op in een afgelegen boerderij in de buurt van Heeten.
De gemeente zelf zwijgt in alle toonaarden over het 'kamp'. Ik heb zelfs ergens gelezen dat Heeten helemaal niet blij was met het kamp want als de SD zou komen zou het dorp afgerekend kunnen worden op de aanwezigheid van een kamp met Duitse militairen als gevangenen.

Nader onderzoek, Martin van Amerongen vertelt. Maar klopt zijn feitenrelaas?
Het kamp werd geleid door een aantal mensen uit het verzet. Wijlen Martin van Amerongen (Groene Amsterdammer) schreef er een boek over. Het kamp heeft drie maanden bestaan en heeft naar verluidt zo'n dertig gevangenen en evenveel bewaarders gehad.
Vraag ik me een beetje af. Van een kamp was ook totaal geen sprake.

De leiders van het kamp waren een viertal Twentse Katholieke knapen tussen 21 en 26 jaar die als gewezen soldaten het Verdrag van Genève uit 27 juni 1929 wensten te respecteren, de krijgsgevangenen werden met optimale correctheid behandeld.
De enige verplichting was het luisteren naar Radio Oranje.

Het verhaal van Van Amerongen behoeft wat bijschaving. De vier leiders waren Joop Traag, Ben Strik, Jef van Rheden en Jan Weenink. Uit het boek van Van Amerongen kun je opmaken dat Jef en Jan de leidende figuren waren, Jan sprak als enig met Van Amerongen, Jef was toen al dood terwijl ik ergens las dat Van Amerongen daar ook mee gesproken zou hebben. Onmogelijk. Hoewel Ben Strik ook leefde heeft hij hem (Martin van Amerongen) niet gesproken.
Joop Traag leefde ook nog. Wellicht sprak hij met hem. In het jaar (1979) dat Van Amerongen zijn boek uitbracht lieten de drie overlevenden zich fotograferen. Vreemd, want een van hen (Strik) wilde juist niets meer met de anderen te maken hebben en op de omslag van het boek van Van Amerongen stonden ook slechts twee van de vier leiders van het kamp.
Vast staat dat Jef de dagelijkse leiding had en Jan zijn assistent was. Joop was instructeur en Ben Strik pedagoog en belast met de verslaglegging, geestelijke gesteldheid en fourage, die dus zeker historisch gezien een belangrijke functie had.

Ben Strik nam in oktober 1944 bij toeval twee gedeserteerde Duitsers gevangen die dat eigenlijk wel prima vonden want zij wisten niet waar zij heen moesten. De broers Kerkvliet hadden meerdere boederijen, op een daarvan zaten Jef van Rheden en Jan Weenink ondergedoken. Op een iets kleinere boerderij daarachter van Jozef Kerkvliet werden de Duitsers ondergebracht. Dit zou het latere 'Kamp Prins Bernhard' worden.
Joop Traag schoot zich per ongeluk door de buik, die zou nooit meer terugkomen. De oorlog duurde voort door de misrekening van de Britten dat Armhem wel snel ingenomen zou kunnen worden. Het was Prins Bernhard die ervoor waarschuwde dat de Duitsers zo konden hergroeperen, immers, de Russen trokken op aan het Oostfront waardoor vluchtende Duitse militairen aan konden sluiten in het westen.

De oorlog duurt te lang voor het kamp
Er kwam gemor uit de regio. Als het kamp ontdekt zou worden werd de gehele streek wellicht de dupe van de wraakzucht van de radeloze Duitsers. De lijken als afschrikmiddel in de straten van grote plaatsen als Deventer kende iedereen.
Zelfs het verzet in Heeten wilde het kamp weg hebben maar wat moest de leiding van het kamp met de gevangenen aan? Uiteindelijk werd besloten het kamp te ontruimen uit angst voor verraad. De Oostenrijkers en Italianen konden elders terecht, voor de twee Duitsers die Ben Strik gevangen had genomen was geen oplossing voor handen. Strik had een zekere band met ze opgebouwd, Jan en Jef vertrokken, Ben Strik achterlatend met de twee Duitsers.

Strik kon geen kant op en kreeg ook geen hulp maar bleef er vertrouwen in houden dat het goed zou komen, de oorlog kon toch niet al te lang meer duren. Uiteindelijk kon Strik de Duitsers onderbrengen als vluchtelingen van het Hitler regime. Daarna is er niets meer vernomen van de twee Duitsers. Ietwat vreemd is dit op zich wel.
Jan en Jef zouden jaren later hun relaas doen bij Martin van Amerongen, dit kan dus niet waar zijn want Jef was toen al twintig jaar dood. Sprak Van Amerongen wellicht met Joop Traag? Omdat ook Van Amerngen dood is zullen we dit nooit weten maar het zet de feiten uit het boek van Van Amerongen wel in een vreem daglicht.
In het boek lijkt alles om Jan en Jef te draaien, dat zij het kamp hadden opgericht en gesloten. In werkelijkheid was het Ben Strik die het initiatief had genomen en zich over de twee Duitsers bleef ontfermen toen Jef van Rheden en Jan Weenink al uit beeld waren. Ben Strik was een verzetsman van het eerste uur die altijd geloofde dat God aan zijn zijde meehielp en over hem waakte. Jef en Jan doken al vrij snel (1942) onder in de boerderij.

Meer nunances?
Vast wel. Feit is dat het verhaal in het boek van Van Amerongen sterk overtrokken is neergezet. Er was geen sprake van een kamp maar een boerderij, bij een kamp denk je aan prikkeldraad en zwaar bewapende bewakers, daar was geen sprake van.
Er waren slechts zestien gevangenen, geen dertig, daar was simpelweg geen plaats voor.

Het 'kamp' was opgezet door Ben Strik die een aanzienlijke reputatie had in de buurt als verzetsman. Jan en Jef doken al vrij snel (1942) onder terwijl ze niet veel te vrezen hadden. Er waren door de Duitsers stukken gevonden die van hen waren maar daarin stond alleen informatie over collaborateurs. Op zich geen beletsel om uit het verzet te treden. Op het eind van de oorlog lieten zij Strik met de brokken zitten.
Dat het kamp 'Prins Bernhard' heette is in 1979 door Jan Weenink bedacht.

Er waren ongeveer vijftien wisselende bewakers, dat brengt het totaal aantal betrokkenen op dertig, wellicht dat hierdoor een misverstand is ontstaan over het werkelijk aantal gevangenen.
Wat hieraan ook ten grondslag gelegen kan hebben is het feit dat er ook wel eens geallieerde piloten verbleven waarvan het vliegtuig was neergehaald.

Verraad vanuit het verzet?
Het verzet in de regio was niet blij met het kamp, de Gestapo was al eens tot op vijftig meter genaderd, de kans dat er schade aan het verzet toegebracht zou worden was groot. Het kamp moest sluiten.
De gemeentes Heeten, Haarle en Raalte zwijgen over het kamp, er is niets terug te vinden. Zelfs op websites die over deze gemeentes gaan en zij in een aantal gevallen mee hebben gewerkt laten zij 'Kamp Prins Bernhard' nagenoeg onvermeld.

In 1946 laat Jef van Rheeden uit zijn mond optekenen dat ze wel eens wat loslopende Duitsers tegenkwamen die ze dan oppikten. In werkelijkheid zaten zij in een van de boederijen van de familie Kerkvliet en was het Ben Strik die twee verdwaalde Duitsers oppikte.
De overige gevangen werden uit andere plaatsen overgebracht door het verzet uit voornamelijk Raalte.

Ben Strik
Spil in dit verhaal is Ben Strik. Een gelovig man die nooit over zijn ervaringen in de Tweede Wereldoorlog wilde praten.
Op 84-jarige leeftijd ontving Strik (de zingende missionaris) in 2007 de versierselen die horen bij de onderscheiding 'lid orde van Oranje-Nassau'. Ben Strik vertrok in 1950 naar Rio de Janeiro en later Bolivia om aan de Indianen in het Amazonegebied les te geven.

Strik maakte muziek en verkocht veel platen voor de armen in Brazilië. Hij heeft geen behoefte meer om uitvoerig in te gaan op de gebeurtenissen rond Heeten. Wel trof hij in 1979 Joop en Jan nog. Jef van Rheden was in 1959 al overleden.

De boer
Tweede radar is Jozef Kerkvliet. Hij emigreerde na de oorlog naar Australië. De oudste zoon, Jan, werd op de boerderij geboren in 1943, hem zijn een aantal interssante feiten bij gebleven.
Na de oorlog hoorde hij van zijn vader over het kamp. In Australië had de familie Kervliet regelmatig bezoek van direct betrokkenen.
Jan vertelt dat het een politieman was die ook voor de ondergrondse werkte, die vroeg of het mogelijk was de boerderij als kamp te gebruiken. Jozef was nergens bang voor en had een hekel aan de Duitsers en stemde toe. Dit staat dus haaks op het verhaal van Ben Strik die uit een Duitsgezinde familie kwam en als afkeer daarvan het verzet in zou zijn gegaan.

Tenslotte
Het kamp heeft bestaan maar was in werkelijkheid niet meer dan een kleine verbouwde boerderij. Amper drie maanden na het opzetten van het kamp werd het gesloten, ik denk door verraad vanuit het verzet hoewel ik daar geen enkele feitelijke aanwijzing voor heb.
Ik leid dit puur en alleen af uit het feit dat Ben Strik met twee Duitsers opgescheept bleef zitten en de commandant en assistent-commandant van kamp Prins Bernhard toen al weg waren.

Lees ook de pagina met een bijdrage van BEN STRIK persoonlijk.

Meer over kampen:
   KAMPEN IN AMSTERDAM

   KAMPEN IN NEDERLAND

   KAMPEN IN EUROPA

   KAMPEN BUITEN EUROPA