De Dokwerker

Bart de Kok

Wat gebeurde er met Bart de Kok? Niemand die het lijkt te weten, of toch? Daarover straks meer. Op zich is dit ook niet zo interessant, de man was fout in de oorlog en is daarvoor bestraft, daar eindigt in feite het verhaal mee zoals ik dat wilde optekenen. Ik ben er geen voorstander van nazi's tot in de eeuwigheid te vervolgen voor hun wandaden. Helaas is het wel zo dat de strafmaat vaak ongelijk was. De een kwam weg met ergere wandaden als waarvoor een ander levenslang kreeg.

Terug naar Lambertus Jasper de Kok die op 6 september 1896 te Nijmegen werd geboren, zijn roepnaam was Bart, hij overleed in Leiden in november 1972. Ik kwam op zijn naam via een boekje uit 1987 dat heet 'die untergetauchte Kamera Amsterdam 1940 - 1945' dat werd samengesteld door de Duitsers Dirk Nishen en Diethart Kerbs.
Het juweeltje bevat foto's van Charles Breijer, Ad Windig en Cas Oorthuys.

De Ondergedoken Camera

Fotografie was in 40-45 aan strenge eisen gebonden, je kon niet zomaar even om je heen klikken in Amsterdam. De Ondergedoken Camera was een verzetsgroep die heimelijk probeerde tóch wat vast te leggen van het dagelijkse leven in een bezette stad. De betrokken fotograven werkten anoniem, vaak wisten ze niet eens wie er allemaal nog meer in de groep zat.
Hun camera's zaten in (fiets-) tassen, kinderwagens en onder hun jas. Zo werden er niet alleen foto's gemaakt van de lijken op het Weteringplantsoen, maar ook van Amsterdammers die op straat stonden en voorbijgangers smeekten om eten of geld. Hartverscheurend zijn de foto's van magere kinderen en de stoffelijke overschotten van mensen die tijdens de hongerwinter (link) op straat waren gestorven. De door Charles Breijer gemaakte foto van de Nieuwmarkt met prikkeldraad eromheen zullen velen wel kennen, alleen Joden kregen hier van de Duitsers toegang tot de markt.

Nieuwe foto's opgedoken

Tijdens de verbouwing van een woning in Amsterdam-Zuid in 2010 werden er rond de 250 foto's gevonden, ondermeer van anti-Joodse relletjes op het Thorbeckeplein en bij de synagoges rond het Waterlooplein in 1941. In 1942 moesten juweliers hun voorraden laten registreren, de Duitsers fouilleerden daarop tientallen Joodse handelaren die de Diamantbeurs verlieten.
De foto's werden in het huis verstopt door collaborateur Joseph van Poppel, V-Mann en verrader van onder andere medewerkers van verzetskrant Het Parool.

Bart de Kok was vlak voor de oorlog betrokken bij de burgerwacht die onder andere te taak had om NSB'ers te bewaken die waren opgepakt. Maar direct na het begin van de oorlog wisselde hij van standpunt en werd zelf lid van de NSB.
Hij infiltreerde in een verzetsgroep en verraadde twintig man aan de SD. Later trad hij toe tot de Landwacht, een soort van vrijwillige politie, als NSB'er kon hij dat niet weigeren, zijn standplaats werd Zutphen. Na de oorlog hield hij zich op de vlakte, Amsterdam meed hij, dondersgoed wist De Kok dat hij daar zijn gezicht niet meer kon laten zien.
Hij zwierf rond in onder andere Utrecht, Hilversum en Den Haag waar hij in juli 1945 werd opgemerkt, opgepakt en berecht. In december van dat jaar werd hij overgebracht naar Amsterdam. Zijn 'fout zijn' werd bestraft met slechts enkele maanden detentie.

De woning van Van Poppel in Amsterdam-Zuid, waar de foto's werden gevonden, werd na de oorlog ook tweemaal doorzocht, maar toen werd er niets aangetroffen. Van Poppel ontliep een straf omdat hij geestelijk niet fit genoeg werd bevonden om te worden berecht.

Willem Klarenbeek

Veel werk kreeg Bart via een rechercheur bij de Amsterdamse politie die nogal trots op zichzelf was, Willem Klarenbeek liet zich dan ook graag door De Kok op de gevoelige plaat vastleggen.
Die foto's zijn vernietigd, want uit de archieven van de politie kwamen ze niet tevoorschijn, De Kok maakte echter een tweede afdruk en bewaarde die.

UPDATE 2025

Altijd ben ik verheugd als ik post ontvang naar aanleiding van een artikel op mijn website 'De Dokwerker'. Ditmaal waren het maar liefst drie reacties op het stukje over de foute fotograaf Bart de Kok.

Peter

Begin 2025 berichtte Peter mij dat hij Bart de Kok, een grijze man met baard, tevens fotograaf, had gekend. Die woonde na de oorlog in Leiden op een woonboot aan het Galgewater. De Kok reed in een Ford Taunus uit 1949 en was bevriend met de chef van Peter in een garage die de auto van De Kok in onderhoud had.
Volgens Peter, die uiteraard zelf op leeftijd is (2025: 79), was Bart een aardige kerel die zich uitgaf als kunstenaar.

Bart de Kok is volgens Peter in de maand november in 1972 te Leiden gestorven, hij staat onder zijn naam Lambertus Jasper de Kok in de Leidse burgelijke stand beschreven. Uiteraard was Peter onwetend over de geschiedenis van De Kok met wie hij van 1963 tot 1970 contact had.
Peter schreef: "Alhoewel hij veroordeeld en bestraft was, blijft het voor mij achteraf gezien toch verschrikkelijk in deze man een oprechte Nederlander te hebben gezien. Ik ben zelf in 1945 geboren en heb mijn familie via verhalen en documenten onderzocht."

Peter had er moeite mee iemand te hebben gekend waarbij hij geen enkel moment gedacht heeft dat het hier om een verrader ging. De vader (en diens broer) van Peter waren tijdens de oorlog door de Duitsers opgepakt en werden tot dwangarbeid verplicht.

Pip

Na publicatie van deze update kreeg ik weer mail over De Kok, nu van Pip. Ik vat samen. "Bart de Kok (door ons 'ome' Bart genoemd) woonde tot zijn overlijden inderdaad op een woonboot aan het Galgewater in Leiden, samen met zijn vrouw Tonia, die op hoge leeftijd overleed. Zijn donkere kamer had Bart in een leegstaand pand, enkele straten verderop. Zowel daar als op de boot waren wij regelmatig te gast, ook toen we de stad al lang achter ons hadden gelaten.
Ik was te jong om Bart goed te hebben leren kennen, maar ik herinner mij hem wel.

De vondst van de foto's in 2010, waaruit bleek dat De Kok een collaborateur was, kwam voor mij als een schok, met als enige positieve bijkomstigheid dat mijn vader al in 1998 is overleden en hiervan dus onwetend is gebleven. Mijn moeder heeft wel erg met dit verhaal geworsteld. De foto's die De Kok van ons gezin maakte zijn nooit meer boven water gekomen. Wellicht heeft mijn moeder ze weggegooid omdat ook de foto's van haar eigen bruiloft verdwenen zijn."

Ger

Het derde bericht naar aanleiding van het artikel over Bart de Kok kwam van Ger die nu (anno 2025) 82 jaar oud is. Hij schreef: "Ik heb Bart de Kok en zijn vrouw Tonia gekend, ik werkte in mijn jonge jaren als monteur in een garage in Leiden waar Bart en Tonia klant waren.
Aan hun oude zwarte, glimmende Ford heb ik regelmatig gewerkt. Bart was een knullige chauffeur die regelmatig de nodige scheldpartijen van Tonia over zich heen kreeg, zo van, je bent al slecht en rijden kun je ook al niet, vaak deuken en de glimmende Ford was binnen zeer korte tijd niet meer toonbaar.
Bart gedroeg zich behoorlijk onderdanig tegenover Tonia, wat een contrast met wat we nu over hem weten. Zij had thuis de broek aan en regelde thuis alles.

Mijn vrouw en ik zijn een keer door hen uitgenodigd voor een kopje koffie en aansluitend een borrel, dat was in de groene woonboot aan het Galgewater te Leiden. Tonia vond dat Bart van mij, mijn vrouw en twee kleine kinderen maar eens wat leuke foto's moest maken. De volgende dag kwam Bart daarvoor naar ons huis, de mapjes met foto's heb ik nog altijd.

Ik vind het vervelend en pijnlijk dat ik een aantal jaren geleden na wat zoeken naar zijn geschiedenis verschrikkelijk schrok, de foto’s hadden we nooit moeten laten maken door deze man, maar ze zijn mij te dierbaar om weg te doen. Bart stond in die tijd in Leiden bekend om zijn foto's van kinderen.

Ik wilde mijn verhaal kwijt, dat lucht mij wat op."

Naschrift

Wat je niet weet of had kunnen weten kun je jezelf niet verwijten, zeker niet als de betrokkene, in dit geval fotograaf Bart de Kok, reeds lang is overleden.
Het toont wel aan dat de oorlog een eeuwigdurende, diepe indruk achterlaat.

Bij het Stadsarchief Amsterdam heb ik gevraagd of ik de foto's van Bart de Kok mag gebruiken. Of daar bezwaar tegen gemaakt kan worden betwijfel ik omdat hij geen nabestaanden heeft.

Via Het Stadsarchief van Amsterdam kun je de teruggevonden foto's van De Kok bekijken.
Collectie Bart de Kok