De Dokwerker

Reguliersgracht | Onderduikers | Studentenverzet

Echt, je kunt bijna elke straat in Amsterdam benoemen en er een stukje over schrijven dat gerelateerd is aan de Tweede Wereldoorlog, alleen, dan sneeuwt alles onder. Ik probeer de hoofdlijnen te grijpen. Ieder adres benoemen waar onderduikers hebben gezeten werkt helaas niet.

Studentenverzet

Het studentenverzet staat voor de studenten die zich tijdens de Tweede Wereldoorlog verzetten tegen de nazi's. Ik beperk me hoofdzakelijk tot Amsterdam in De Dokwerker. In andere steden is het verzet door studenten groter geweest, hoofdkantoor in Amsterdam was de Reguliersgracht 34.
Maar over dit adres is meer te vertellen.

Zoals je op de foto kunt zien heeft het huis een heel bijzondere ingang, of beter gezegd, twee ingangen, en dus ook twee voordeuren, omdat er een sousterain is onder iedere deur zijn er ook twee trappen die recht tegenover elkaar liggen. Tot op de dag van vandaag is hier een studentenvereniging gevestigd. Maar de geschiedenis van dit huis is net zo bijzonder als het pand zelf. Ooit had dit huis één ingang maar om een aparte toegang tot de bovenverdiepingen te creëren liet een van de vroegere eigenaren een tweede toegang aanbrengen. Het werd deels als pakhuis gebruikt, deels als woonhuis.


De linkerdeur leidde ook in de oorlog naar een handelsfirma, de andere deur naar de bovenverdiepingen waar de studenten woonden. Er wordt dan ook gesproken van Reguliersgracht 34A en 34B.

Onderduikers
Vanaf de zomer van 1943 zaten er onderduikers in 34B, dat bleef zo tot aan het eind van de oorlog. Ter herinnering zit er sinds 21 november 1945 een plaquette aan de gevel. Het bijzondere ook hier weer van is dat de voorstelling een draak is die bestreden wordt door St. Joris. In Catalonië staat St. Joris (Jordi) voor het goede en de draak voor de Spaanse overheersing, kortom, het kwade. Jordi is in Noord-Spanje de meest gebruikte naam voor jongens.

Hier aan de Reguliersgracht staat de afbeelding eveneens voor het goede en het kwade, ook staat de tekst 'submergo ut emergam' in het reliëf wat zoveel betekent als 'ik onderwerp mij maar zal overwinnen'.

Ook de naam van de studentenvereniging (Unica) en de data 1943 - 1945 staan erin.


Naast dat het pand als onderduikplaats diende gaven Ivo en Lidia Schöffer (broer en zus) leiding aan het Amsterdamse studentenverzet. Ivo studeerde geschiedenis en de 'studenten' die er doorlopend waren studeerden niet maar waren in werkelijkheid onderduikers, op deze wijze kregen de buren geen argwaan, er is ook nooit iemand verraden.
Op de Reguliersgracht 107 zat tot aan de zomer van 1943 een districtsbureau van de Joodse Raad, na een half jaar leegstand vestigde zich hier de redactie van het illegale 'Het Parool'.

Papieren vervalsen
Ivo kwam in 1941 vanuit Leiden naar Amsterdam om aan de UvA te studeren, dat was rond de februaristaking. Al vrij snel had een vriend van Ivo problemen met de Duitsers en moest onderduiken, omdat er nog plaats over was liet hij zijn vriend en diens familie in het studentenhuis slapen. Toen er meer studenten uit het huis trokken liet Ivo anderen onderduiken.
De schijn dat het om een studentenhuis ging werd gedurende de gehele oorlog opgehouden. Lydia, de zus van Ivo, was heel handig met het vervalsen van papieren. Zij heeft menig persoonsbewijs nagemaakt.

In 1973 ontvingen Ivo en Lidia de Yad Vashem-onderscheiding voor hulp aan Joodse onderduikers.

Ivo overleed op 13 januari 2012, op 89-jarige leeftijd. Hij liet veel foto's na die hij aan het Stadsarchief Amsterdam schonk. Dit unieke fotoboek geeft een goed beeld van die oorlogse periode.

Meer studentenverzet

De Duitse bezetter had niet veel op met intellectuelen, laat staan met jonge studenten die niet mee wilden werken. Om de loyaliteit in te kunnen schatten moest iedere student een verklaring ondertekenen niets tegen het Duitse gezag te zullen ondernemen, de meesten weigerden. Voor de studenten aan de Reguliersgracht betekende dat ze door onderdak te bieden aan onderduikers een verhoogd risico vormden voor zichzelf en de onderduikers, immers, ze waren door het niet ondertekenen van de verklaring 'verdacht'.
Consequentie van het niet tekenen was dat ze per direct geschorst werden van de Universiteit van Amsterdam en zich moesten melden voor tewerkstelling. Hiertegen ageerden de studenten. Van de 15.000 studenten tekenden slechts 2.000 de verklaring, 3.500 werd opgepakt en naar Duitsland gestuurd, 10.000 doken onder. Groot risico was dat hun ouders door de Duitsers mede verantwoordenlijk werden gehouden, toch volharde het overgrote deel.

Hier eindigde eigenlijk het bovengrondse landelijke studentenberaad. Er kon als student niet meer openlijk worden geprotesteerd dus zette het verzet zich ondergrond voort, de meesten sloten zich op de een of andere manier aan bij het reguliere verzet. Wel was er nog de Raad van Negen (Interacademiale Contactgroep) bestaande uit de twee Amsterdamse universiteiten en de universiteiten/hogescholen in Delft, Groningen, Leiden, Nijmegen, Tilburg, Utrecht en Wageningen.
Eigenlijk is er van een goed georganiseerd studentenverzet tijdens de Tweede Wereldoorlog geen sprake geweest, voornamelijk door de repressie. De Duitsers wilden niet dat de universiteiten dicht gingen waardoor het studentverzet veranderde in een club van universiteitsbesturen en studentenverenigingen. Joodse studenten werden net als degenen die de loyaliteitsverklaring niet wilden ondertekenen uitgesloten.

Dido

Ook dit was een dispuutsgezelschap dat in Amsterdam actief was in het verzet, ze verrichten kleine acties maar een van de bekendste en zeer succesvolle acties waren inbraken in het Bevolkingsregister waar ze gegevens van ingeschrevenen veranderden. Leider was Ko Hartog die Piet Meerburg (zie hierna) hielp bij het wegsluizen van kinderen.
De groep fungeerde als koerier van en naar de Universiteit en andere plekken, er werden niet alleen documenten en boeken gesmokkeld maar ook wapens. Het dispuut bestaat nog steeds en vertelt nog altijd over de oorlogstijd in het voormalige Dispuutshuis van Dido aan de Oudezijds Achterburgwal 223.

Piet Meerburg

Piet, waarover elders later meer, formeerde een groep van door de omstandigheden tot stoppen gedwongen jonge studenten. Hen werd ondersteuning geboden want zij hadden vaak geen inkomen en daardoor ook geen verzekering. Maar gezamelijk werden er ook acties tegen de Duitsers ondernomen en onderduikadressen voor met name kinderen te zoeken.
De groep was onder andere actief aan de Plantage Middenlaan waar ze honderden kinderen redden uit de Hollandsche Schouwburg.


Na de oorlog bleef er een hechte groep bestaan, tot op de dag van vandaag bestaat die nog, de naam? KRITERION. Kriterion was het geesteskind van Piet Meerburg, de groep is altijd een verzameling van belangenorganisaties voor studenten gebleven. Door studenten een werkplek te geven konden zij hun studie bekostigen.
Op 6 november 1945 opende Kriterion met een galavoorstelling voor 200 genodigden, dit werd direct een succes, vanaf dat moment heeft Kriterion eigenlijk nooit te klagen gehad van aandacht van de pers.

Piet Meerburg overleed in 2010


Kriterion
Roetersstraat 170
Telefoon 020 - 623 17 08