De Dokwerker

Kunstroof door de nazi's

De nazi's hebben tijdens WOII in Europa meer dan anderhaf miljoen kunstwerken geroofd. Er werd veel per trein naar Duitsland gestuurd of officieren namen schilderijen en andere kunstvoorwerpen van waarde mee als ze met verlof terug naar Duitsland gingen.

Minstens 100.000 topstukken zijn nog zoek en zullen waarschijnlijk ook nooit meer boven water komen.

Het verkijgen van kunst was natuurlijk ook eenvoudig. Mensen die op transport werden gesteld kwamen nooit meer terug dus werden hun huizen leeggehaald door, of in opdracht van, de Duitsers. Alles wat ook maar enigszins waarde had werd opgeslagen om later mee te nemen naar Duitsland.
Na de oorlog is er veel verkocht. Maar ook hangt er ongetwijfeld nog veel aan de muur bij de nazaten van Duitse officieren uit de Tweede Wereldoorlog.

Onvrijwillige verkoop
Er zijn ook veel stukken verkocht voor veel te lage prijzen. Hier werkten Amsterdamse kunsthandelaren aan mee. Zij kochten de stukken op en verkochten die door aan Duitse officieren die onder andere van Hitler en Göring de opdracht hadden gekregen kunst aan te kopen.
Ook deze 'gedwongen' verkopen vallen veelal onder de noemer 'geroofde kunst' omdat de verkoper geen keus had dan te verkopen tegen een waarde die ver beneden de werkelijke waarde lag.

De Amsterdamse kunsthandel Rosenberg was berucht, zij kochten tegen lage prijzen kunst op die ze voor een hogere, maar nog altijd te lage, prijs doorverkochten aan de Duitsers.

Firma Katz
Ook de Joodse firma Katz verdiende flink aan de kunsthandel, de broers wisten zelf in 1943 veilig weg te komen naar Spanje en Zwitserland. Na de oorlog stelden zij dat ze veel kunst achter hadden moeten laten dat door de Duitsers vervolgens geroofd zou zijn. Wat bleek is dat ze de stukken verkocht hadden en doordat ze zelf in het veilige buitenland verbleven zou de overeenkomst vrijwillig tot stand zijn gekomen. Veel van de kunstwerken werden teruggevonden en veelal terugbezorgd bij de firma Katz, soms tegen betaling van een kleine vergoeding.

Kunsthandel Katz werd sinds 1930 gedreven door de gebroeders Nathan en Benjamin Katz, zij stonden binnen de Joodse gemeenschap goed bekend. De broers konden tijdens de oorlog dus buiten schot blijven, en na de oorlog ging de handel verder, zoon David nam gaandeweg de jaren de zaak over.
Dat de firma Katz zelf lagere prijzen had bedongen bij de Amsterdamse Joden deed blijkbaar niet ter zake omdat de firma reeds voor de oorlog veel zaken deed met de Joodse gemeenschap.

Maar er is nog iets pikants aan de firma Katz. Een van de broers (Nathan) verbleef sinds 1941 in Zwitserland, daar leerde hij A. de Vries kennen en hielp hem. Na de oorlog werd deze heer De Vries directeur van de instantie (Stichting Nederlands Kunstbezit) die moest beslissen of een aantal schilderijen terug moest worden gegeven aan de familie Katz, hij vond van wel.
Als dank kon de Vries een zelfportret van Rembrandt voor het Mauritshuis aankopen. Tegen een zeer schappelijk bedrag.

De procedure om te bepalen of een claim terecht is, is nadien aangepast.

Noot: formeel is er dus niets in te brengen tegen de handelswijze van de broers Katz tijdens, en door hun familieleden na, de Tweede Wereldoorlog. Op het oog kochten ze zeer goedkoop kunst in, verkochten dat uit vrije wil aan de Duitsers voor hogere prijzen en claimden na de oorlog de stukken terug om ze vervolgens voor een hogere prijs opnieuw te verkopen.

Zuid-Amerika, een schatkamer
Dat de Zuid-Amerikaanse dictators er weinig moeite mee hadden om de na de oorlog gevluchte nazi's onderdak te bieden is bekend. Maar waar betaalden die officieren hun overtocht van en hoe voorzagen zij in hun levensonderhoud?
Veel kunstwerken werden meegenomen naar Zuid-Amerika en verkocht. Ook de Noord-Amerikanen lieten zich niet onbetuigd, want veel van de geroofde kunst verdween naar het kapitaalkrachtige noorden, de Verenigde Staten.

Teruggave

Het is uiterst lastig om de honderdduizende geroofde kunstwerken terug te vinden. Zelfs als iets in een museum terecht is gekomen blijkt het niet altijd mogelijk het kunstwerk terug te bezorgen bij de rechthebbenden.
De eigenaren zijn vaak niet meer in leven omdat ze de straf-, werk of vernietigingskampen niet hebben overleefd. Maar ook weten de kinderen en kleinkinderen vaak niet wat er in huis stond. Toch worden er pogingen in het werk gesteld om kunstvoorwerpen terug te bezorgen.

Er zijn databases aangelegd van kunstvoorwerpen die zich in musea en bij mensen thuis bevinden. Maar er zijn ook depots gevonden waar tienduizenden stukken opgeslagen liggen, waarvan met niet weet van wie ze zijn.
Iedereen die meent recht te hebben op kunstvoorwerpen die van hen of hun voorouders tijdens de Tweede Wereldoorlog zijn gestolen kunnen deze databases raadplegen. Enkelen zijn ontsloten en daardoor via het Internet te raadplegen. Zo is er een database van 20.000 kunstvoorwerpen waarvan men alleen met zekerheid kan zeggen dat ze uit bezet Frankrijk (voornamelijk) en België zijn gestolen.
Je kunt zoeken op de objecten maar soms weet men ook van wie de stukken zijn gestolen, uit welk huis ze kwamen, maar zijn de erfgenamen nooit achterhaald.

Sinds eind 2016 kun je ook zoeken op de formulieren die ooit zijn ingevuld om geroofde kunst aan te geven. Nabestaanden weten namelijk niet altijd wat er was en of dat gestolen is en of daar aangifte van is gedaan. Er zijn 1.800 aangiftes te raadplegen.
Zo is er bijvoorbeeld bekend dat er van de familie Frenkel-Reder uit Brussel in Koblenz twee aquarellen opgeslagen liggen: DATABASE.

Onder de kunstvoorwerpen bevinden zich schilderijen van Rembrandt, Van Gogh en Picasso.

Musea
Veel van de kunstvoorwerpen werden door gevluchtte nazi's verkocht om zelf te overleven, vaak hadden ze geen bronnen van inkomsten. Zo gebeurde het dat via kunsthandelaren de aanvankelijk tijdens de oorlog geroofde kunst in musea kwam te hangen die in de meeste gevallen de echte herkomst niet wisten.
171 Amerikaanse musea hebben daarom grote delen van hun collectie, waarvan ze het vermoeden hebben dat ze van roof afkomstig zijn, op het internet gezet om de werkelijke eigenaren op te sporen. Het gaat om 'slechts' een kleine 30.000 voorwerpen.

Restitutiecommissie
In Nederland is er enkele jaren geleden (2002) ook een goed initiatief opgestart om te kunnen oordelen over claims van nabestaanden op tijdens de oorlog van hun voorouders verdwenen kunstwerken. De Restitutiecommissie beoordeelt individuele verzoeken en bestaat uit juristen en kunsthistorici die aan de regering advies uitbrengen.
Aanleiding was de Gutmann collectie. Deze bevindt zich in de zogenaamde NK-collectie, de Nederlandse Kunstbezit-collectie.
Deze omvat zo'n 5.000 door de Nederlandse Staat beheerde kunstobjecten (schilderijen, tekeningen, prenten, keramiek, zilver, meubels, tapijten en andere bijzondere voorwerpen) en bevinden zich in verschillende Nederlandse musea, op ambassades en in overheidsgebouwen.
Van tien procent is inmiddels de eigenaar achterhaald.

Gutmann collectie
Gutmann was een Duitse bankier die na de Eerste Wereldoorlog kunst ging verzamelen. Hij werd tot Nederlander genaturaliseerd. Een deel van zijn collectie werd geroofd in Parijs, een ander deel verkocht hij via een Nederlandse galerie en later een Duitse kunsthandelaar aan de Duitsers.
Het echtpaar overleefde uiteindelijk de oorlog niet, zij werden in een vernietigingskamp vermoord door de nazi's.

Op 25 maart 2003 oordeelde de Restitutiecommissie dat aan de erven F.B.E. Gutmann alle in het bezit van de Nederlandse Staat bevindende stukken teruggegeven dienen te worden.

Over de NK-collectie lees je meer HIER.
Over de Restitutiecommissie HIER.

Goudstikker collectie
Waar veel over te doen is geweest en wat u zich wellicht ook nog wel kunt herinneren is de 'affaire Goudstikker'. Deze zaak ging over een aantal schilderijen die na de oorlog door de staat werden toegeêigend omdat de eigenaar van Joodse afkomst in 1940 was overleden.
Met zijn echtgenote werd na de Tweede Wereldoorlog een schikking getroffen. Latere erfgenamen vonden dat er sprake was geweest van ongeoorloofde druk op de weduwe en dat er al helemaal geen sprake was geweest van een rechtmatige daad. Het juridische steekspel dat volgde werd door de familie verloren die zich echter niet neer wilde leggen bij deze beslissing.

Jacques Goudstikker was een Joodse kunsthandelaar in Amsterdam die na het uitbreken van de oorlog probeerde te vluchten maar daarbij verdronk. De Duitsers namen zijn winkel over, honderden stukken nam Göring in bezit.
Slechts 267 stukken (waaronder van Van Ostade, Jan Steen en Ruysdael) kwamen na de oorlog terug naar Nederland waarvan de Staat zich eigenaar waande omdat Goudstikker was overleden.
Marei von Saher, schoondochter van Jacques Goudstikker en wonende in de VS, meldde zich en kreeg uiteindelijk 227 stukken terug die zij vervolgens voor een groot deel met dezelfde snelheid verkocht om, onder andere, adviseurs en de door haar ingehuurde topadvocaten te kunnen betalen.

Het staat vast dat tijdens de Tweede Wereldoorlog veel mensen hun kunstwerken kwijtraakten, dat betrof vaak schilderijen van bekende kunstenaars die in handen kwamen van de nazi's door inbeslagname of gedwongen verkoop.
Na de oorlog zijn veel van deze kunstwerken meerdere malen doorverkocht waardoor het teruggeven van de stukken aan de erfgenamen zeer complex is geworden. Een deel is ook in bezit gekomen van de Nederlandse Staat die in 2001 besloot dat een terzake doende onafhankelijke commissie zich moest gaan buigen over aanspraken van erfgenamen.

De Restitutiecommissie laat zich naast haar eigen expertise bijstaan door adviseurs. Tot maart 2011 werden er 97 adviezen uitgebracht in 123 zaken.

Werken uit de Goudstikker collectie zijn ook terecht gekomen in de privé kunstverzameling van Dr. Oetker, de toetjesgigant uit Duitsland, maar daarover straks meer.

Polen

Polen starten website met roofkunst
Op 15 maart 2011 maakte het Poolse ministerie van cultuur bekend dat men een overzicht heeft gemaakt van tijdens de oorlog geroofde kunst.De informatie is vertaald naar het Engels en online gezet. Het zou in totaliteit gaan om zo'n zestig duizend werken.
Het betreft hier dus werken die vermist worden. Polen werd door de Duitsers overrompeld en gebruikt als de asbak van Europa. Aan Poolse zijde vielen na Rusland de meeste slachtoffers.

Het zal voor de Poolse regering niet eenvoudig worden veel kunstwerken terug te halen omdat wat geroofd is door de Russen via het oostfront nu geen Pools grondgebied meer is. Toch zijn er al succesjes geboekt, want uit Zwitserland en de Verenigde Staten kwamen er al werken van bekende meesters terug.
Onder de verdwenen kunstwerken bevindt zich veel werk van Rembrandt, voornamelijk etsen.

Verkoopovereenkomst? Jammer dan!
Sejant detail is dat er dus ook Joodse handelaren betrokken waren bij de kunstroof, maar dan wel op een heel subtiele wijze. Joden verkochten tegen absurd lage prijzen hun kunst aan Joodse kunsthandelaren, die vertrouwden ze. Vervolgens tekenden ze een verkoopovereenkomst en werden de stukken voor hogere prijzen doorverkocht. Deze manier van verkoop wordt vaak, maar niet altijd, gezien als gedwongen verkoop.
Zeker als er Joodse handelaren bij betrokken waren kon de 'koop' niet ongedaan worden gemaakt omdat er officiële papieren waren.

'Geroofde kunst' opgedoken in Amsterdam Museum

In oktober 2011 besteedde KRO's Brandpunt aandacht aan Joodse kunst die in het bezit was gekomen van musea. Een van die stukken zou hangen in het Amsterdam Museum en daardoor bestempeld kunnen worden als 'foute kunst'.
In dit geval gaat het om een doek dat geschilderd is door Cornelis van der Voort en de moeder van P.C. Hooft moet voorstellen: Anna Jacobsdochter Blaeu. Het schilderij is ooit aangekocht door Paul May die Joods was en bankier. Op 10 mei 1940 pleegden hij en zijn vrouw zelfmoord omdat na vijf dagen het verzet van Nederland tegen de Duitsers was gebroken.
De kunstcollectie van de familie May werd door de Duitsers uit hun huis gehaald en verkocht.

In 1965 werd het schilderij na vele omzwervingen te koop aangeboden op een veiling in Duitsland waar het door het Amsterdam Museum werd aangekocht. Uiteraard was toen niet bekend wat de herkomst van het schilderij was.
In november 2011) werd bepaald dat het Rijksmuseum de kunst niet terug hoeft te geven.

Rusland

Toen de Russen in het oosten oprukten om de manschappen van Hitler te verdrijven kwamen ze wagonladingen vol geroofde kunst tegen. Met dezelfde vaart als de Duitsers het hadden geroofd brachten de Russen de treinwagons naar Rusland. Na de oorlog werkten de Russen niet mee aan het in kaart brengen van deze roofkunst, laat staan aan het terugeven ervaan aan de rechtmatige eigenaren. In mei 2016 nog bleken er in een Russisch museum 59 kunstwerken te hangen die in de Tweede Wereldoorlog door het Rode Leger uit Berlijn waren geroofd.

In Rusland en voormaliige USSR landen bevinden zich naar schatting een miljoen geroofde kunstwerken. Rusland staat op het standpunt dat dit een vergoeding is voor het Russische bloed dat tijdens de oorlog gevloeid heeft. Dat er kunst onder zit van slachtoffers van dezelfde agressor maakt de Russen blijkbaar niet uit. Een schandalige gedachtengang.

Duitsland

Führermuseum
Hitler was gek op kunst, hij wilde zelf graag kunstenaar worden, maar daarvoor ontbrak hem het talent. In plaats daarvan liet hij vanaf 1933 geen mogelijkheid ongemoeid om kunst te stelen.
De werken wilde hij bijeen brengen in het Führermuseum, dat ook wel de Linz Kunst Gallerij wordt genoemd, een nimmer gebouwd museum dat in de Oostenrijkse geboorteplaats van Hitler, Linz, moest komen te staan. De opening was gepland voor 30 april 1949, de zestigste verjaardag van Adolf.
Zover kwam het dus uiteraard niet,

Verloren kunst
Veel kunst hangt aan de muur van een museum, maar vergeet niet dat veel SS'ers kunst zagen als een belegging, een centje voor hun oude dag. In Zuid-Amerika verkochten zij kunst om zelf te kunnen leven. Maar ook in Duitse huiskamers zal nog menig topstuk boven de bank prijken.
Een van de stukken die door de kunstroof defintief verloren is gegaan is 'De Schilder Op Weg Naar Tarascon' een zelfportret van Vincent Van Gogh. Hij schilderde het in 1888, het kan ook 'De Schilder Op Weg Naar Zijn Werk' geheten hebben. Het doek zou zich in Nederland bevinden, onderzoek in 1995 leverde echter niets op.
Het schilderij zou in 1945 in Magdeburg door een brand zijn vernietigd.



In 2013 berichtte een Duitse krant over de kunst in Hamburg, negentig procent zou op de een of andere manier verdacht zijn, de gemeente kon niet anders dan een commissie samenstellen om al het werk te onderzoeken. Het gaat om één miljoen kunstwerken, de commissie bestaat uit twee ambtenaren.
De Duitse regering is iets voortvarender, die openden DEZE WEBSITE met kunst waar een luchtje aan zou kunnen zitten.

Dr. Oetker
De Oetker-Groep bestaat uit 400 bedrijven die vanuit Duitsland opereren en geleid worden door de familie Oetker. In Nederland kennen we Dr. Oetker vooral van pizza's, toetjes en bakproducten.
Rudolf-August Oetker maakte het bedrijf groot dat door zijn opa (August) in 1891 werd opgericht, in 1944 nam hij het stokje over nadat hij in 1941 was toegetreden tot de leiding van het bedrijf. Pas in 2014, zeven jaar na de dood van Rudolf-August, werd bekend dat hij vrijwillig bij de SS had gediend. Rudolf-August heeft zich altijd fel verzet tegen een onderzoek naar zijn oorlogse periode. De familie gaf toe dat het concern geprofiteerd had van de steun van Adolf Hitler. Eerlijkheidshalve moet ik wel vermelden dat het de familie zelf was die het onderzoek gestart en betaald had.

Rudolf-August Oetker was bezeten van kunst en kocht na de oorlog talloze schilderijen. Bewezen is dat zich daar roofkunst onder bevindt. In december 2016 en januari 2017 gaven de nazaten van Rudolf-August twee schilderijen terug aan de nabestaanden van twee Joodse kunstverzamelaars die beiden in 1938 al hun werken voor een schijntje moesten verkopen aan de nazi's.
Wat de status van twee andere werken uit de Dr. Oetker collectie is waarvan vaststaat dat ze door kunstroof zijn verkregen is mij bij het schrijven van dit artikel (februari 2017) niet bekend, maar verwacht mag worden dat ook die worden teruggegeven. Ik merk wel op dat naar mijn mening de familie Oetker hiertoe niet zou kunnen worden verplicht.

De vader van Rudolf-August was tijdens de Eerste Wereldoorlog gesneuveld, zijn moeder hertrouwde en kreeg twee dochters. In 1944 kwamen de stiefvader, moeder en twee halfzusjes van Rudolf-August om bij een bombardement.
Opa Oetker trouwde driemaal, in totaal had hij acht kinderen.

Het motto van Dr. Oetker was 'Man nehme, was man kriegen kann', oftewel, 'pakken wat je pakken kan'. De Familie staat in de top vijftig van rijkste families ter wereld.

Kunst in het Koningshuis

In maart 2015 gaf Koning Willem-Alexander het ooit geroofde schilderij 'Het Haagse Bos met gezicht op Paleis Huis ten Bosch' van Joris van der Haagen terug aan de rechthebbende eigenaar. Men kwam na uitvoerig onderzoek tot de conclusie dat dit waarschijnlijk het enige schilderij in de collectie van het Koninklijk Huis is dat door roofkunst is verkregen.
Een Joodse verzamelaar heeft het werk in 1942 af moeten staan. Koningin Juliana kocht het schilderij in 1960 van een Nederlandse kunsthandel, zij kjon niet weten dat het werk ooit roofkunst was. De Koninklijke familie heeft 1.300 werken die allemaal onderzocht zijn.

Cornelius Gurlitt

Cornelius Gurlitt was een Duitse kunstverzamelaar waarbij in 2012 na een inval door de Duitse belastingdienst ruim 1.400 werken werden gevonden die een gezamelijke waarde vertegenwoordigden van meer dan één miljard Euro, onder de stukken bevonden zich werken van Liebermann, Matisse, Picasso en Renoir. Bijna de helft bleek afkomstig te zijn van roofkunst, niemand behalve Gurlitt wist af van de schilderijen, ook voor zijn familie heeft hij dit altijd geheim gehouden.
Cornelius Gurlitt overleed op 6 mei 2014, hij was toen 81. Zijn oma was Joods. Het zal nog jaren kosten om alle rechtmatige eigenaren op te sporen, als dat al lukt.

Gurlitt liet 1.280 werken na aan het Kunstmuseum te Bern die, verbazinwekkend, de erfenis aanvaarde. De familie van Gurlitt vocht het testament zonder succes aan. Het museum wil geen 'besmette' kunst dus bleven er direct al 470 werken in Duitsland, de overige werken worden dus nog onderzocht.

Verenigde Staten

Een prima nieuwe wet die Barack Obama nog doorvoerde is dat het voor nabestaanden makkelijker moet worden om geroofde kunst op te eisen. Tot nu toe ervaarde men veel tegenwerking en bureaucratie, kunstwerken die ooit geroofd en verkocht werden door de nazi's waren wel traceerbaar, maar in de praktijk bleek het lastig te bewijzen dat er geen sprake was van goede trouw.
Met de wetswijziging wordt het eenvoudiger roofkunst op te sporen en hoeft er alleen maar aangetoond te worden dat het ook daadwerkelijk om roofkunst gaat, het museum of de particuliere eigenaar moet dan aantonen dat hij het kunstwerk eerlijk verkegen heeft en dat ook degenen van wie hij het kocht er eerlijk aan zijn gekomen. Een soort van omgekeerde bewijslast dus. Uiteraard is er geen garantie dat de kunst bij de rechtmatige eigenaren wordt terugbezorgd, maar de kans daarop wordt groter omdat allerlei bureaucratische regels worden vermeden.

Er waren wel internationale afspraken, maar voor het eerst is er nu een wet die nabestaanden zes jaar de tijd geeft om een claim neer te leggen. Tot nu stuitte men vaak op formaliteiten zoals verjaring.