De Dokwerker

Gaarkeukens

Wij kunnen ons er denk ik nauwelijks iets bij voorstellen, rijen wachtenden voor een afhaalpunt waar je een schamel bord eten kreeg. De Duitsers hadden alleen al in Amsterdam 22 uitdeelpunten ingesteld.

Toen de anti-Joodse maatregelen van kracht werden namen de gaarkeukens af en toen de hongerwinter van '44 aanbrak en de treinen staakten om de Duitsers in de wielen te rijden hielden zij het beetje voedsel wat nog doorkwam voor zichzelf. Met het einde van de gaarkeukens in september 1944 brak gelijk de hongerwinter aan.

Veel was het niet, sommigen aten zelfs liever bloembollen maar dat week in week uit op tafel zetten? Een halve liter watersoep verstrekten de gaarkeukens doorgaans, een bak warm water waar een stukje vlees doorheen was gevlogen. Gaarkeukens bereidden maaltijden van vleesafval en zetmeel.

De Nederlandse Spoorwegen

De NS (link) werkten net als het GVB in Amsterdam graag mee om de belangen van de Duitse bezetter in stand te houden, anders kun je het niet noemen als je je vorstelijk laat betalen om Joden naar concentratiekampen te transporteren.
Maar ook Nederlandse arbeidskrachten werden naar Duitsland gebracht om daar in kampen te werken. Dat veranderde pas in de nazomer van 1944 toen Antwerpen werd ontzet en het wel duidelijk werd dat de nazi's aan de verliezende hand waren. Maar in het oosten hadden de Engelsen zich zwaar verrekend, de slag om Arnhem werd verloren en de Duitsers hielden stand achter hun linies.
Nederland werd opgedeeld in een bezet en een bevrijd deel want Limburg was eind 1944 al ontzet, iets wat niet veel mensen zich hedentendage realiseren. Onder andere Anne Frank wist dit, zij leefden echter tussen hoop en wanhoop todat ze uiteindelijk toch in augustus '44 werden verraden om een maand later met het laatste transport (per trein!) richting Auschwitz te worden gezonden.

De regering in ballingschap
De Nederlandse regering zat in Londen en wist uiteraard van de opmars van de geallieerden, op 17 september 1944 riep het op tot een algehele spoorwegstaking met als doel de aanvoer van manschappen, materieel en voedesl naar de Duitsers af te snijden.
Zo'n 30.000 personeelsleden van de NS legden het werk neer maar de gevolgen waren groot. De Nederlanders in bezet gebied kregen het zwaarder dan ooit tevoren. Het zuiden vierde feest maar in Amsterdam bleef het nog acht maanden oorlog.

Aanvoer van eten door de lucht was geen doen, de vliegtuigen werden continu door het Duitse afweergeschut beschoten en binnenvaartschippers durfden de aardappelen niet meer aan boord te nemen. De staking duurde maanden, ook al kwamen er oproepen ermee te stoppen omdat het dodental onder de Nederlandse bevolking door de honger schrikbarend steeg.
Saillant detail is dat de Duitsers zelf manschappen aanvoerden om de honger te lenigen, ze bemanden diverse NS posten, ze wilden voorkomen dat ze als 'onmenselijk' zouden worden bestempeld, want dat ze de oorlog zouden verliezen zagen de meesten toen wel in.

1945 - bevrijd!
Na de oorlog kwam er fel kritiek op de regering en het Koningshuis omdat de spoorwegstaking totaal geen effect had gehad op het verloop van de oorlog omdat de Duitsers het beetje voedsel dat doorkwam voor zichzelf hielden. Diverse noodkreten vanuit Nederland aan de regering in ballingsschap werden genegeerd.

Gaarkeukens van alle tijden

De gaarkeuken associëren we vaak met de Tweede Wereldoorlog en de hongerwinter van '44 maar armen en daklozen konden en kunnen al eeuwen terecht bij uitdeelpunten van eten. De bekendste is misschien wel 'De Keuken van 1870' in de Amsterdamse Spuistraat. Ik at daar wel eens en in niets was deze 'gaarkeuken' te vergelijken met wat men er in de oorlog onder verstond.
Helaas is de gaarkeuken gesloten, eerder (1995 en 2000 en 2004) waren er al problemen maar telkens kon het bedrijf een doorstart maken met hulp van derden. Maar ik vrees dat er nu een definitief einde is gekomen aan de gaarkeuken. Misschien moet er eerst een nog ernstiger crisis uitbreken dan de bankencrisis van 2008 om goedkope uitdeelpunten van eten te openenen.
Laten we echter hopen dat dat nooit meer nodig zal zijn.

Ons huis

Hélène Mercier opende reeds in 1892 een buurthuis, zij noemde het 'Ons Huis' en was gevestigd in de Jordaan, in de Rozenstraat. Vijf jaar daarvoor (1887) zette zij in de Jordaan al een volkskeuken op om de arbeiders van een suikerfabriek een voedzame warme maaltijd te geven tegen een betaalbare prijs. Later kwamen er meer van dit soort volkskeukens.
Deze voorvechtster van gelijke kansen voor vrouwen zag in dat ook mannen betrokken moesten worden bij het buurtwerk, 'Ons Huis' was dan ook vooral bedoeld om naast het werk in een sociaal klimaat te kunnen vertoeven.
Tot de Tweede Wereldoorlog lukte dat goed, 'Ons Huis' groeide als kool, er waren maar liefst 13 buurthuizen in Amsterdam. Tijdens de hongerwinter maakten de overgebleven huizen deel uit van de voedseluitdeelpunten die waren ingesteld. Hélène Mercier lukte het om ruim honderd kinderen de stad uit te krijgen. Bij boeren was er nauwelijks tekort aan voedsel.

Na de oorlog was er alom waardering voor 'Ons Huis', haar werk werd voortgezet en financieel ondersteunt door de gemeente. De organisatie groeide fors door. Je kunt gerust stellen dat zij de grondlegger is van het buurthuis zoals we dat nu kennen.
...meer over Hélène Mercier...