De Dokwerker

Het 'vergeten' getto van Amsterdam

In februari 2016 las ik in Het Parool een stukje over een huursverhoging in de zomer van 1942 voor een piepklein stukje Amsterdam, de Asterstraat. Over het hoe en waarom wilde ik meer weten, maar al snel vergat ik dit. Totdat ik zelf door de buurt liep en mij herinnerde dat de Amsterdamse krant erover geschreven had.

Ditmaal kon ik het al helemaal niet snel meer vergeten, want bij thuiskomst zag ik een berichtje van EYE (bioscoop in Amsterdam) dat zij de première gingen verzorgen van 'Het Vergeten Getto', een documentaire over een stukje Amsterdam Noord dat door de Duitsers was aangewezen als plek waar alleen Joden mochten wonen. Nu was dat 'mochten' relatief, want er was sprake van 'moesten'.
Disteldorp is nu de eindhalte, want Asterdorp bestaat feitelijk niet meer, het was een plek van schaamte geworden voor de gemeente.

1926 Schoremstad

Tussen de Aster- en Distelweg bevond zich een industrieterrein dat geen bestemming meer had, er werden binnen een omheining 134 woningen gebouwd, die waren alleen te bereiken via een brug. Via een poort kreeg je vervolgens toegang tot het gebied waar aan 'heropvoeding' werd gedaan. Amsterdamse 'ontoelaatbaren' bewoonden de woonschool waar de gemeente vanaf wilde, althans, ze moesten 'heropgevoed' worden. Ook Zeeburgerdorp uit 1925 was zo'n plek. In Nederland waren nog enkele 'heropvoedingskampen'.

Het Poortgebouw van Asterdorp >>>
Later zou dit Villa Volten heten

Als ze 'geschikt' werden bevonden om weer in de samenleving terug te keren kwamen ze in sociale woningen terecht in de Van der Pekbuurt, dit zou na een jaar moeten gebeuren, maar sommige gezinnen woonden wel tien jaar in Asterdorp.
Het Asterdorp werd geheel beheerd door de bewoners zelf. Veel Jordanezen zijn hier terecht gekomen, niet eens altijd omdat ze a-sociaal waren, maar omdat ze de huur niet meer konden betalen. In de Jordaan had je veel onbewoonbaar verklaarde woningen waar (te) grote gezinnen op een kluitje woonden. In eerste instantie vonden ze het Asterdorp helemaal nog niet zo slecht, maar de bewoners kregen te maken met het stempel 'Asterdorp-bewoner', dat betekende vaak geen werk en dus geen vooruitgang.

Asterdorp kende oorspronkelijk geen straatnamen, alleen nummers, 1 t/m 134. In juni 1932 werden de huisnummers veranderd en kwamen er drie straten voor in de plaats: de Blauwe-Distelweg, de Fuchsiastraat en de Edelweisstraat. Loe de Jong heeft het nergens in zijn kroniek over Asterdorp als kamp of getto, best opmerkelijk.

De Miranda

Monne de Miranda (Salomon Rodriguez de Miranda) was namens de SDAP (de latere PvdA) wethouder voor Volkshuisvesting in Amsterdam toen de Duitsers Asterdorp in gebruik namen, De Miranda was weliswaar Joods, maar hij had zich van het geloof afgekeerd, toch brak zijn afkomst hem op, vooral toen De Telegraaf in 1939 een hetze tegen hem begon. Het zou hem breken, hij werd een depressieve man.
In 1941 had de Joodsche Raad hem gevraagd de relletjes in de stad te beteugelen door de Februaristaking te veroordelen, hetgeen hij weigerde. De Duitsers hielden De Miranda nauwlettend in de gaten, in het najaar van 1942 werd hij opgepakt en naar Kamp Amersfoort gebracht waar hij zwaar mishandeld werd. Op 3 november 1942, tien dagen later, overleed hij aan de gevolgen van zijn verwondingen.
Asterdorp werd ook wel 'het concentratiekampje van De Miranda' genoemd, het moet zwaar op zijn geweten hebben gedrukt.

1942 Concentratiekamp

De Duitsers houden de stad in een ijzeren greep, er zijn drie grote gebieden waar veel Joden wonen, het gebied rond de Staalstraat tot aan de Peperstraat is zelfs afgesloten geweest en later ook als getto (link) erkent. Overigens zijn de Transvaal- en Rivierenbuurt ook als getto erkent. Het ommuurde gebied in Amsterdam Noord is inmiddels bekend bij de bezetter die het bestempelde als Jodengetto. De 'school voor a-socialen' was toen al ruim twee jaar gesloten.

De gemeente heeft volledig meegewerkt aan dit plan, ze sloegen er zelfs een slaatje uit omdat er nu meer mensen in de woningen zaten en er in feite dus sprake was van meerdere inkomens per woning. De huur werd met 25% verhoogd. Er hebben 307 Joden gewoond waarvan er slechts 80 terugkeerden uit de kampen of nooit gedeporteerd zijn geweest. De meesten werden vermoord in Auschwitz en Sobibor.
In Asterdorp woonden de laatste Joden, er zaten toen nog wel enkele duizenden Joden her en der in Nederland ondergedoken.

De Joodsche Raad had binnen Asterdorp, aan de Blauwe-Distelweg 2, een kantoor.

Bommen op Asterdorp

In de zomer van 1943 vond er een bombardement plaats op Amsterdam Noord om de Fokkerfabriek te treffen, ook Asterdorp werd gedeeltelijk geraakt, sinds 1955 was het terrein weer in gebruik als industrieterrein voor kleine bedrijfjes, alle huisjes werden met de grond gelijk gemaakt.

Villa Volten

Aan de Asterdwarsweg herinnert op nummer 10 alleen nog het poortgebouw aan het getto, André Volten was kunstenaar en gebruikte het gebouw als atelier en woonhuis. Hij overleed in 2002. In 2016 wordt het opgeknapt en als 'Villa Volten' in gebruik genomen.

Stephan Steinmetz promoveerde op 'Asterdorp, een Amsterdamse geschiedenis van verheffing en vernedering'.

André Volten schreef een auto-biografie, die is binnen deze site verder niet van belang, toch haal ik er graag een citaat uit:
Het leven bestaat bij de gratie van de dood. Ons leven is afhankelijk en wordt bepaald, niet alleen door onze eigen dood, maar evenzeer door de dood en het doden van ander leven; dat wij fokken, slachten en vreten. Tot op de dag van heden heeft dit onoplosbare en gruwelijke probleem mij bezig gehouden.
Ik was en ben geen goede visser. Ik hou me bezig met betrekkingen, betrokkenheden en betrekkelijkheden.

Zijn vader was visser, ik besluit met:
Na de oorlog heb ik ruim een jaar in Amsterdam gewoond, en heb ik het Instituut voor Kunstnijverheidsonderwijs bezocht (de voorloper van de huidige Rietveldacademie). Op die school en in die stad heb ik de kunst, de moderne kunst, de moderne beeldende kunst ontdekt en tot op zeker hoogte eigen gemaakt. De kunst als wijze van leven, de kunst als stelling, de kunst als wezen, de kunst als leven.
Een bijzondere man op een bijzondere plek.

Musical en documentaire

Op 25 oktober 2011 ging er in het M-Lab in Noord een musical in première, genaamd: 'Asterdorp - Het godvergeten Noord', de voorstelling ging over de a-sociale gezinnen - de 'ontoelaatbaren' - uit de dertiger jaren. De voorstelling vertelde het verhaal van twee bewoonsters en een opzichteres, over de onmacht, schaamte, goede bedoelingen en pogingen de leefomstandigheden in Asterdorp te verbeteren.
Toepasselijke liedjes als 'De afgekeurde woning' van Johnny Jordaan en 'De kleine man' van Louis Davids werden ten gehore gebracht in deze voorstelling die slechts zesmaal is opgevoerd.
In 2016 ging op 5 mei de documentaire 'Asterdorp, het vergeten getto' van Filmmaakster Saskia van den Heuvel in première in bioscoop EYE. Ook nu was er helaas weinig belangstelling voor Asterdorp. EYE overwoog namelijk om de documentaire langer te programmeren, het bleef bij twee vertoningen, de première en een op 16 mei, waarvoor ik een kaartje kon bemachtigen.
De film werd gefinancierd middels crowdfunding en sponsors.

Voorbeeld

De familie Joshua woonde in Utrecht, op een dag kwam er een man aan de deur die zei dat hij kwem kijken of de woning geschikt voor hem was, het gezin snapte er niets van. Bij vertrek van de man zei hij: "binnen een week laat ik weten of ik de woning zal betrekken". Zoals gezegd, na een week liet de man weten dat het gezin moest vertrekken, hij vond hem geschikt.
De familie Joshua vroeg aan hem waar ze dan moesten wonen en of de man niet een briefje voor hen kon schrijven. Dat deed hij, het werd hun redding. Want twee dagen na hun vertrek uit de woning werden bij één razzia alle Utrechtse Joden opgepakt en op transport gesteld, ze kwamen nooit meer tegrug uit de kampen.
De familie Joshua kwam met het bewijsje via de Joodsche Raad in aanmerking voor een van de woningen in Asterdorp.

Bezoek ook vooral de WEBSITE van Stephan Steinmetz waar meer documenten, foto's en verhalen staan over Asterdorp.